Empathie is niet hetzelfde als sympathie

Yannick Dangre

Schrijvers zijn gevaarlijke dieren. Ze zijn, met hun vervelende meninkjes, hun subversieve boeken, vaak het eerste slachtoffer van dictaturen. Of van andere enggeestige naarlingen. Zo overleefde Salman Rushdie afgelopen zomer ternauwernood een aanval met een mes, en dichter bij huis kreeg A.H.J. Dautzenberg enkele jaren geleden talloze doodsbedreigingen toen hij het opnam voor pedofielenvereniging Martijn.

Nu is het weer zover: de Nederlandse auteur Pim Lammers trok zich na een haatcampagne terug als schrijver van het Kinderboekenweekgedicht. Aanleiding was een verhaal uit 2015, waarin Lammers een verliefde tienerjongen opvoert die zich door zijn voetbaltrainer gewillig laat betasten. ‘Pedofilie activisme’, ‘seksualisering van kinderen’, ‘lgbti-dictatuur’, het is maar een greep uit de verwijten aan Lammers’ adres. De actiegroep met de (blijkbaar ernstig bedoelde) naam Gezin in Gevaar startte zelfs een petitie, een conservatief Kamerlid stelde kritische vragen, en via de drekkige kanalen der sociale media kreeg de auteur een stortvloed aan doodsbedreigingen. Met als gevolg dat hij zich terugtrekt. ‘Een gedicht schrijven is mij geen doodsbedreigingen waard.’

Dat zinnetje bleef hangen. Net als voor Lammers is literatuur mijn lieve leven, maar zou ik ermee doorgaan als mijn leven er gevaar door liep? Daar moet ik, volmondig en lafhartig, nee op zeggen. Het is spannend om een gevaarlijk dier te zijn, tot je ineens zelf acuut gevaar loopt. En dat is voor schrijvers vandaag helaas steeds vaker het geval.

De oorzaak daarvan is diep ironisch. De natuurlijke vijanden van de schrijver gaan immers compleet voorbij aan wat die schrijver zo vaak beoogt: de menselijke empathie aanscherpen. In literatuur mogen en moeten álle standpunten invoelbaar worden gemaakt, ook dat van de misdadiger, de pedofiel, de ontrouwe echtgenoot (hoor ik daar alweer een gezin in gevaar?). Het probleem is dat zulke empathie in onze moreel geobsedeerde maatschappij onmiddellijk wordt gezien als sympathie. Een kapitale denkfout. Om bij de vreemdganger te blijven: het is niet omdat je voor de lezer inleefbaar maakt dat iemand zijn wederhelft bedriegt, dat je dat goedkeurt.

Dat cruciale onderscheid is voor velen verdwenen. Je mag vandaag alleen empathie hebben voor het slachtoffer. Elke poging tot psychologisch inzicht in de dader (of, godbetert, enige procentjes medeplichtigheid van het slachtoffer) is meeheulen met de vijand. Je mág de dader niet begrijpen. Je moet aan de juiste kant blijven staan, die van het 100 procent onschuldige slachtoffer, tégen de volstrekt verwerpelijke dader. Kortom, het tribale denken is springlevend.

Dat Lammers geen zin heeft om in die omstandigheden in discussie te gaan met volstrekt empathieloze mensen, begrijp ik volledig. Zo ontneemt hij hen meteen de megafoon van het eigen grote gelijk, waarin ze vrolijk mogen gaarkoken. Ondertussen regent het steunbetuigingen en is er een stormloop op Lammers’ boeken. Het Kinderboekenweekgedicht krijgt hij niet, nee, maar wel een hoop nieuwe lezers. Mensen die, met gevaar voor empathie, de gevaarlijke diersoort bestuderen die ze zelf zijn.

DS, 07-02-2023 (Yannick Dangre)