‘Je kunt vandaag niet meer naar je hart luisteren. Poetin kan het gekaapt hebben’


Door biotech en kunstmatige intelligentie dreigt de menselijke soort op te splitsen, waarschuwt Yuval Harari. Mensen moeten zichzelf beter leren te doorgronden. ‘Ook wereldleiders begrijpen niet veel van de wereld.’


Ooit was de Israëliër Yuval Noah Harari (42) gewoon hoogleraar middeleeuwse geschiedenis. Nu lopen Bill Gates, Barack Obama en Mark Zuckerberg hoog op met zijn werk. Het wereldwijde succes van zijn boeken Sapiens en Homo Deus heeft de deuren geopend naar wereldleiders en ceo’s. En, zo vertelde de tengere hoogleraar van de Hebrew University (Jeruzalem) tijdens een gesprek in een Amsterdams hotel, ‘ook mensen in die hoge regionen begrijpen niet veel van de wereld. Wereldleiders kennen geen geheimen over het leven die gewone mensen niet kennen. Hooguit weten ze iets over het Israëlische atoomprogramma dat ik niet weet.’

Gemakkelijker zullen onze leiders de waarheid ook niet leren, aldus Harari. ‘In feite zijn ze slechter af dan wij om de wereld te begrijpen, omdat ze meestal geen tijd hebben om na te denken. En het is moeilijk vertrouwen op wat mensen hen vertellen. Iedereen wil iets van ze. Alsof ze midden in een zwart gat zitten dat alles om hen heen vervormt. Macht verplettert de waarheid, dát heb ik daar gezien.’

Harari is in Nederland voor twee besloten bijeenkomsten met topmanagers. Hij spreekt sinds het succes van zijn boeken wereldwijd wel vaker voor grote zalen met invloedrijke mensen. ‘Ik maak ongeveer 200 vluchten per jaar’, zegt hij enigszins gelaten.

Het hoort er allemaal bij, sinds hij doorbrak met boeken over verleden en toekomst van de mensheid. Daarin beschrijft hij krachtig de evolutie en geschiedenis van de mens. In Sapiens (2014) ging het over hoe de mensheid culturen, beschavingen, naties en bedrijven opbouwde door het uitzonderlijke vermogen om in gezamenlijke ideeën en concepten te geloven, of ze nu waar zijn of niet.

In Homo Deus (2016) schetst Harari hoe de recente vooruitgang in kunstmatige intelligentie en biotechnologie het menselijke leven in de komende 200 jaar totaal zal veranderen. Verlies van autonomie door perfecte surveillance en beïnvloeding door algoritmen, én splitsing van de mensheid in een genetisch verbeterde elite en een onbelangrijke, economisch overbodig geworden massa – dat zijn Harari’s belangrijkste waarschuwingen. Ons nu 200 jaar oude humanistische wereldbeeld van vrijheid en gelijkheid zal er waarschijnlijk bij ten onder gaan, zo beredeneert hij. In augustus verschijnt een nieuw boek: 21 lessen voor de 21ste eeuw. ‘Dat gaat dus over het heden’, zegt Harari met een knipoog.


U spreekt toch vooral over de toekomst van de mensheid. Hoe relevant is uw achtergrond als mediëvist nog?

‘De middeleeuwen worden iedere dag relevanter. De moderne tijd loopt ten einde, er komt iets nieuws aan. We zullen niet het feodalisme terugkrijgen, maar de middeleeuwen tonen wel hoe het is om niet modern te zijn. Neem de politiek. Het moderne politieke ideaal is de wereld in natiestaten te verdelen, scherp afgebakend, intern helemaal homogeen: zelfde taal, zelfde geld, alles. In de middeleeuwen was dat anders. Grenzen tussen koninkrijken stelden weinig voor en binnen zo’n koninkrijk waren veel onderverdelingen, zelfs op het niveau van een stad. Voor alle groepen golden aparte wetten: monniken, boeren, edellieden, joden. Het moderne ideaal van gelijkheid voor de wet klinkt idioot in middeleeuwse oren.’

‘Naar die situatie gaan we terug: grenzen worden minder belangrijk, de interne verdelingen worden groter. Kijk naar leden van de wereldelite. Als ze in Amsterdam leven, hebben ze meer gemeen met hun peers in Shanghai. Die mensen zijn nauwer met elkaar verbonden dan met iemand die een kilometer verderop woont. Het hele idee van een nationale gemeenschap valt uit elkaar.’


Wij dachten juist dat we een opleving van het nationalisme meemaakten.

‘Oké, maar dat nationalisme is zwak als je het vergelijkt met een eeuw geleden, toen Europeanen elkaar met miljoenen tegelijk uitmoordden uit nationale na*ijver. Kijk naar de Brexit, het Schotse referendum, Catalonië: wat ontzettend vreedzaam! Ja, in de Brexitcampagne is één persoon vermoord door een extremist. Maar als je een paar honderd jaar geleden Schotland los wilde maken van Groot-Brittannië, kostte je dat een oorlog en brandende steden. Nu ga je gewoon stemmen. Er is Schots nationalisme, maar niemand lijkt bereid ervoor te doden of gedood te worden. Ik denk dat er meer mensen bereid zijn om gedood te worden voor Manchester United dan voor de onafhankelijkheid van Schotland of Vlaanderen.’


Is de wereldwijde wapenwedloop in AI en biotech, waarvoor u waarschuwt in ‘Homo Deus’, ooit te stoppen?

‘Technologieën kunnen zowel centralisatie als decentralisatie van macht en middelen in de hand werken. De totalitaire regimes van de sovjets en de nazi’s profiteerden enorm van de nieuwe technologieën – treinen, de radio –, die werkten zeer centraliserend. Dat geldt ook voor artificial intelligence: hoe meer data, hoe meer macht. Toch wonnen de afgelopen eeuw liberale democratieën, omdat zij efficiënter waren met hun meer decentrale besluitvormingsprocessen, die veel meer innovatie mogelijk maakten. Een centraliserende technologie wint niet altijd.’

‘En je kunt natuurlijk gewoon regels maken. Ik geloof niet in technologisch determinisme. We hebben bijvoorbeeld de technologie om een internationale markt in donororganen te creëren, met body-farms in arme landen, een enorme winstmogelijkheid. Toch bestaat dat niet, omdat het verboden is. En zelfs bij machtige wapens, zoals killerrobots, is strenge regulering mogelijk.’


Is meer regulering een van uw lessen voor de 21ste eeuw?

‘Ja, in zekere zin. Het boek gaat over heel veel verschillende onderwerpen.’


Wat is dan uw simpelste oplossing voor een groot probleem?

‘Tja, die noem ik niet eens in mijn boek. Terrorisme is het makkelijkst op te lossen: door er veel minder aandacht aan te besteden. Terroristen kapen onze fantasie en dat vergroot het gevaar op absurde wijze uit. Ze doden een paar mensen en miljoenen mensen zijn bang hun leven te verliezen. Gewoon negeren. Daar heb je geen wereldregering voor nodig.’


En wat is uw advies voor afwending van de grootste gevaren uit ‘Homo Deus’: autonomieverlies en opsplitsing van de mensheid door AI en biotechnologie?

‘Sommige van die dingen moet je niet afwachten. Zoals de ongelijkheid. Als de ongelijkheid in onze samenleving blijft groeien en als biotechnologie steeds meer manipulatie van ons lichaam en brein mogelijk maakt, dan kan dat inderdaad leiden tot de opsplitsing van onze soort. Economische ongelijkheid wordt dan biologische ongelijkheid.’

‘Waar we ook niet mee moeten afwachten, is onderwijs. Kinderen die nu naar school gaan, zullen hopelijk nog leven aan het begin van de 22ste eeuw. Wat moet je hen nu leren voor die totaal andere wereld?’


Meer sociologie, of juist meer biologie en programmeren?

‘Nee, nee. Het belangrijkste is geestelijk evenwicht en emotionele intelligentie. Daarmee kunnen kinderen zichzelf later telkens opnieuw uitvinden in een heel veranderlijke wereld. Dadelijk moet je zelfs gaan kiezen wat voor lichaam je wilt en wat voor brein.’


Maar hoe onderwijs je dat?

‘Dat is de grote vraag. Hoe leer je mensen veerkracht aan, zelfs in de omgang met hun eigen identiteit? Niemand weet het. Je kunt kinderen de vrijheid geven om alles zelf te ontdekken, maar ze hebben ook leiding nodig, een gids. In de middeleeuwen bestond het flexibele meester-leerlingsysteem. In feite leerden jonge mensen aan de hand van hun meester-timmerman het hele leven kennen. Daar kunnen we niet naar terug, want wie kan nu nog zo’n meester zijn? Ik zie het als inspiratie. Toen was er nog niet de diepe kloof tussen de school, waarin alles opgedeeld is in stukjes, en het echte leven. Een moderne leraar gidst je niet door het leven, hij leert je alleen geschiedenis.’


Laat de algoritmes dat dan doen.

‘Dat zou best kunnen, een artificiële intelligentie die altijd bij je is: een persoonlijke digitale mentor die je goed leert kennen en je begeleidt in een meester-leerlingverhouding. En helemaal op jou toegesneden, zonder nog eens 40 kinderen voor wie hij aandacht moet hebben. Maar er zijn gevaren. Hij zou gehackt kunnen worden door de Russen, terwijl hij al je zwakheden en krachten kent. Dat geeft een macht die geen enkel onderwijssysteem ooit had. Hij zou je helemaal kunnen misvormen. Hij kan ook een instrument van een totalitair systeem worden.’


Waar is dan nog het onverwachte, het individuele? Wordt dit het einde van het humanisme met het individu centraal?

‘Het humanisme moet sowieso veranderen. Dat is nu nog gebaseerd op de aanname dat er authenticiteit is van gevoelens. Die bestaat niet meer. Kijk naar al die verkiezingen die door Cambridge Analytica gemanipuleerd zijn. Verkiezingen gaan over gevoel, maar dat kan allemaal gemanipuleerd worden op een schaal die vroeger ondenkbaar was. Dat luisteren naar je gevoelens was leuk in de negentiende eeuw. Vandaag zeggen dat je naar je hart moet luisteren, is een verkeerd advies. Want je hart kan gekaapt zijn door Vladimir Poetin, die via allerlei algoritmes heel goed weet hoe hij bij jou op de angst- en haatknop moet drukken. Wanneer je dan naar je hart luistert, luister je in feite naar een vreemde macht.’


Waarop kun je dan nog vertrouwen?

‘We zullen veel meer moeite moeten doen om ons bewustzijn te begrijpen. Het oudste advies dat er bestaat: ken uzelve! Mensen zijn zo makkelijk te manipuleren omdat ze zichzelf niet goed kennen. Ze vertrouwen op alles wat in hun geest omhoogplopt. Als je je bewust bent van je haat en je angsten, is het makkelijker om afstand te nemen van fake news dat daarop wil inspelen.’


De meeste mensen verbinden juist hun gevoel van identiteit aan die gevoelens.

‘Ja, dat is het probleem. Bij links en bij rechts. Linkse mensen kun je ook van alles wijsmaken over achterlijke religieuze mensen in Louisiana. Ze zijn zich niet bewust van hun eigen vooroordelen.’


Dus iedereen moet gaan denken als een wetenschapper?

‘Ja, dat zou al helpen. Meditatie is ook een oplossing. Ikzelf mediteer twee uur per dag, om mijn eigen geest en gevoelens te leren kennen. Het werkt. Maar het is erg moeilijk. Ik ga ook ieder jaar één of twee maanden in meditatie-retraite, zonder telefoon of computer. En niet praten. Ik praat de rest van het jaar zó veel! Ik heb die rust en helderheid nodig. Het moeilijkste is: je ziet dan heel veel dingen die je niet bevallen. Je ware zelf is echt geen Disneyfilm.’


DS, 12-05-2018 (Wouter van Noort en Hendrik Spiering)