Als profitariaat de regel wordt


Superrijken nemen een steeds grotere hap uit de totale welvaart. De vorige keer dat hun aandeel zo groot was, eindigde het in een beurskrach en een recessie. Vinden we dit keer een andere oplossing, vraagt Bart Sturtewagen zich af.


Verschil mag er zijn. Verschil moet er zelfs zijn. Behoudens een slinkende kliek in Noord-Korea is iedereen het daarover eens. Een samenleving waarin de staat alle meerwaarde afroomt en elke neiging om initiatief te nemen gefnuikt wordt door de wetenschap dat de inspanning en het risico geen spat opleveren, is tot stagnatie en ondergang gedoemd. Geen discussie daarover. Maar als het zo duidelijk is dat aan het ene uiteinde van het continuüm geen heil te rapen valt, is het dan niet even plausibel dat het andere uiteinde evenmin optimaal is?

Van John F. Kennedy is de uitspraak dat een opkomend getij alle boten optilt. Waarom zou het erg zijn dat een opstoot in economische vooruitgang sommigen meer ten goede komt dan anderen, op voorwaarde dat iedereen erop vooruitgaat? Komt de kritiek op de ongelijke verdeling van de nieuwe rijkdom niet gewoon neer op jaloezie? Of is een extreme graad van ongelijkheid behalve een moreel probleem ook een bedreiging voor de economie en de samenleving?


Roaring twenties

Volgens het deze week gepubliceerde *Global Wealth Report van Credit Suisse is de helft van de rijkdom in de wereld nu in handen van 1 procent van de wereldbevolking (DS 14 oktober) . Bijna 90 procent is in bezit van de rijkste 10 procent. Een studie van de zakenbank Merrill Lynch gaf enkele dagen geleden aan dat de welvaartsverdeling in de Verenigde Staten nog onevenwichtiger is. Daar bezit de rijkste 0,1 procent evenveel als de minst bedeelde 90 procent.

Interessant in die grafiek is dat de relatieve rijkdom van het meest gefortuneerde duizendste van de Amerikaanse bevolking piekte in 1929. Na de beurskrach kwamen de Grote Depressie, de Tweede Wereldoorlog en de welvaartsstaat. Het relatieve aandeel van de superrijken in de nationale welvaart in vergelijking met de overgrote meerderheid van de bevolking kalfde voortdurend af tot het einde van de jaren zeventig. Vanaf dan werden de rijken weer rijker en smelt de grote middenklasse, waartoe in de naoorlogse jaren bijna iedereen was gaan behoren, stelselmatig af. Op die grafiek staan we nu weer op het punt van halfweg de jaren twintig – the roaring twenties – toen het grote beursfeest begon dat in 1929 slecht afliep.

Net als 90 jaar geleden kan de ongelijkheid nog ver doorschieten. Sommige van de grootste fortuinen zijn slechts enkele jaren oud en de vernieuwende bedrijven die erachter steken, zijn in volle expansie. Waar ze in vindingrijkheid gepasseerd worden door ambitieuze nieuwkomers, spreekt de brute kracht van het geld. Als je ze niet kan kloppen, koop ze dan.

De effecten van de innovatie die de vernieuwers hebben gebracht, moeten hun weg doorheen de economie nog beginnen. Het internet der dingen en de volgende golf van automatisering, ook in de dienstensector en de logistiek (zoals zelfrijdende auto’s en intelligente robots), kunnen veel door mensen uitgevoerde taken overnemen en spotgoedkoop maken.

Valt iedereen die geen appbouwer of *hedgefondsmanager is dan binnenkort zonder broodwinning? Zover hoeft het niet te komen. Ook bij de automatisering van de landbouw en nadien de industrie gingen beroepen verloren, maar ontstonden er tegelijk nog meer nieuwe banen. Uiteindelijk was het saldo positief. Maar dan wel omdat wie aan het economische proces deelnam, via arbeid, kapitaal of op erkende rechten gebaseerde herverdeling, een deel van de koek kreeg.

Die verhoudingen worden dooreengeschud. De klassieke spanning tussen arbeid en kapitaal wordt doorkruist door het toenemende belang van kennis gekoppeld aan ondernemingszin. De prijs van kapitaal (de rente) is al gekelderd. De prijs van arbeid zal volgen. Allebei zijn ze immers in overvloedige mate aanwezig. Daardoor wankelt ook het bouwwerk van herverdeling, dat steunt op het belasten van arbeid en (in mindere mate) van *kapitaal.


Zeepbellen

De vraag is: aan wie komt de geproduceerde meerwaarde toe, of beter: aan wie wordt ze gegund. De diverse vormen van solidariteit die in de ontwikkelde landen zijn opgebouwd, steunen vooral op prestatie. Het idee dat mensen ook rechten op de gecreëerde welvaart kunnen laten gelden, gewoon omdat ze burgers zijn, staat onder druk. Dat voelt tegenwoordig steeds meer aan als profitariaat.

Maar wat we nu nog ‘profitariaat’ noemen, wordt de regel. In de nieuwe wereld kan en hoeft niet iedereen deel te nemen aan de welvaartscreatie. Om de economische machine te laten draaien, moeten er wel voldoende afnemers met behoorlijke inkomens zijn. Als die inkomens niet meer aan prestaties gekoppeld zijn, waaraan dan wel?

De scherper wordende ongelijkheid botst dus op een impasse. Ofwel moet de in te weinig handen geconcentreerde welvaart drastisch herverdeeld worden, zonder te veel acht te slaan op geleverde prestaties. Iedereen een basisloon. Dan baart de uit de hand gelopen ongelijkheid haar tegendeel: een superstaat die alles weer uitvlakt. Ofwel gaat de markt gewoon haar gang en implodeert het systeem door een overaanbod bij een afwezige vraag.

In 1929 was het gezamenlijke vermogen van het rijkste duizendste van de Amerikanen uiteindelijk anderhalve keer zo groot als wat de armste 90 procent bezat. Die verhouding werd berekend op basis van de toenmalige beurskoersen. En die steunden op verwachtingen van eeuwig stijgende winsten. Als zulke onhaalbare winstverwachtingen opeens zeepbellen blijken te zijn, lost het ongelijkheidsvraagstuk zich vanzelf op.


DS, 16-10-2015 (Bart Sturtewagen)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB