Back to the USSR


Het internet? ‘Een uitvinding van de CIA’, beweert de Russische president Vladimir Poetin. Het houdt zijn leger supporters niet tegen om dat internet te overspoelen met anti-westerse propaganda. Sinds een paar weken probeert een team van de EU terug te schieten met ‘strategische communicatie’.


Een aangrijpend beeld van een huilend meisje wordt online gretig gebruikt om de brutaliteit van het Oekraïense regeringsleger in de verf te zetten. Alleen, het beeld is geplukt uit de Russische film ‘The Brest Fortress’ over de Tweede Wereldoorlog.

Het groeit stilaan uit tot een iconisch beeld in de Russischsprekende wereld. Een meisje zit te huilen, de armen gekruist. Er doemt rook rond haar op en er ligt een dode vrouw achter het meisje. De boodschap is helder: het Oekraïense leger vermorzelt de inwoners van de Oost-Oekraïense Donbas-regio, die grenst aan Rusland. Voorzien van de hashtag *#savedonbasspeople is het aangrijpende beeld klaar om zich op sociale netwerken te nestelen in pro-Russische geesten.

Alleen heeft de foto niets te maken met het conflict in Oekraïne. Het is niet eens een recent reportagebeeld. Het huilende meisje is een figurante uit de oorlogsfilm Het fort van Brest. Die coproductie tussen Rusland en Wit-Rusland speelt zich af tijdens de Tweede Wereldoorlog en vertelt het verhaal van een groep Sovjet-soldaten die de Wit-Russische grenspost Brest verdedigen tijdens de invasie van de nazi’s.

Zoals dit filmshot werd gemanipuleerd om er pro-Russische propaganda van te maken, zijn er talloze andere voorbeelden. Kosmonauten die in het ISS-ruimtestation de vlag van de ‘Onafhankelijke Republiek Donbas’ omhooghouden? Fake – eigenlijk was het een herdenkingsvlag voor het einde van de Tweede Wereldoorlog. De verkiezing van de burgemeester van Kiev die wordt gevierd door een halfnaakte man met een regenboogvlag? Fake – het zijn beelden van een Gay Pride-parade in San Francisco.

Terwijl in het oosten van Oekraïne een burgeroorlog wordt uitgevochten, woedt online een propagandastrijd. Pro-Russische stemmen kunnen daarbij bogen op decennia ervaring.

Moeiteloos sijpelt de Russische propaganda door tot op Europese computerschermen. Online massamedia maken het eenvoudiger dan ooit om een breed publiek te bereiken. De producenten van deze nieuwe soort ‘guerrillapropaganda’ hebben de mechanismen van virale internetcampagnes goed onder de knie.


Trollen

‘Ze hebben hun roots in pro-Kremlin-jeugdbewegingen die halverwege de jaren 2000 ontstonden’, zegt Irina Borogan, een Russische onderzoeksjournaliste. Samen met haar collega Andrei Soldatov publiceerde ze onlangs The Red Web, een boek over online surveillance en propaganda in het Rusland van Poetin.

‘Tien jaar geleden vreesde het regime in Moskou grootschalige demonstraties om meer burgerrechten en democratie te eisen. De jongeren moesten een tegengewicht bieden. Maar de straatprotesten bleven uit. Daarom werden ze online ingezet. Doordat Poetin jarenlang druk had uitgevoerd op onafhankelijke media, zaten veel kritische journalisten zonder werk. Ze publiceerden hun artikels op blogs, zoals LiveJournal.com. De jonge aanhangers van Poetin bestookten hen op dat kanaal met hevige reacties.’

De Russische ‘internettrol’ was geboren. ‘Trolling’ is even oud als het internet zelf. Het fenomeen verscheen oorspronkelijk op internetfora, waar gebruikers discussies kwamen verstoren door er opruiende taal te spuien. Trollen bestaan over de hele wereld in alle maten en gewichten, maar in Rusland zijn ze het meest in hun sas als ze kunnen reageren op kritische artikels over het binnen- en buitenlands beleid van Poetin.

Het is onduidelijk of en in welke mate trollen worden aangestuurd vanuit het Kremlin. De afgelopen maanden verschenen berichten over een gecoördineerde ‘trollenfabriek’ in een buitenwijk van Sint-Petersburg. Elke dag zitten daar tientallen jongeren om er de hele dag online commentaar, blogposts en visuele propaganda te produceren. Maar een duidelijke link met het regime van Poetin lijkt er niet te zijn.

‘Of de trollen worden betaald voor hun werk of niet, maakt uiteindelijk niets uit’, zegt Borogan. ‘Ze volgen de lijn van de officiële propaganda. Die stoelt op drie principes. Er is een diepgewortelde ontgoocheling tegenover het Westen. Het gevoel heerst dat ondanks alle beloftes het Westen de Russen geen voorspoed heeft gebracht na de val van het IJzeren Gordijn. Ook de herinnering aan de strijd tegen het fascisme is er nog voelbaar. En tot slot is er de vrees dat er een bloedige revolutie lonkt als er wordt afgeweken van de weg die het Kremlin uitstippelt.’


Westerse samenzwering

Wat is het doel van de propaganda? De bevolking brainwashen? Dat is te eenvoudig. ‘Bij een groot deel van het publiek leeft al lang de overtuiging dat het Westen een samenzwering organiseert tegen Rusland’, zegt Borogan. ‘De propaganda moet dat gevoel bevestigen. De voornaamste doelstelling is het debat vergiftigen. Zelfs als een bewering nergens op slaat, blijft er altijd een vieze nasmaak hangen. In een discussie over een kritisch politicus terloops schrijven dat hij corrupt is, heeft altijd impact.’

Niet alleen anonieme trollen eigenen zich de techniek toe. Zo liet de topman van het Russische intern politietoezicht tijdens een interview vallen dat de Oekraïense premier Arseni Jatsenjoek in de jaren negentig meevocht met de Tsjetsjenen. ‘Hij heeft zelfs Russische militairen gefolterd en geëxecuteerd’, voegde hij eraan toe. ‘Complete nonsens natuurlijk’, zegt Jon Kyst, een Deense expert in Russische taal en cultuur. ‘Al doet dat er niet toe. Door een individu in diskrediet te brengen, wordt het hele debat over Oekraïne ondermijnd.’

Kyst maakt deel uit van het ‘East StratCom Team’. Die nagelnieuwe unit valt onder de Buitenlandse Dienst van Europa en moet een antwoord bieden op de propagandamachine uit het oosten. Noem het geen ‘tegenpropaganda’; in de officiële communicatie spreekt Brussel over ‘strategische communicatie’.

Op uitnodiging van de Europese liberalen schetste Kyst vorige week dinsdag een beeld van hun opdracht tijdens een debat in het Europees Parlement. Voorlopig blijft dat een wazig beeld. ‘Ik gebruik graag de metafoor van het tennisveld’, zei Kyst. ‘Vandaag slaan de Russen constantop en moeten wij een return geven. Het wordt tijd dat wij de serve in handen krijgen. Door onafhankelijke media te ondersteunen, bijvoorbeeld. “Mythbusting”, dat moet onze missie zijn.’

‘We zullen proactief en strategisch communiceren, gebaseerd op gerichte analyses die essentiële beleidsdomeinen verduidelijken’, zegt woordvoerster Maja Kocijancic. ‘Dat doen we door bestaand materiaal te combineren met nieuwe producties om te berichten over lopende kwesties.’

Aan zijn visietekst heeft het East StratCom Team ongetwijfeld veel geschaafd, al biljft die vaag. Dat in de praktijk omzetten, belooft andere koek te worden. Het team bestaat voorlopig uit tien mensen en een eigen budget heeft het niet.


Spookbeeld

Soldatov en Bogoran, de Russische journalisten, zijn sceptisch. ‘We geloven vooral in journalistiek, eerder dan in strategische communicatie. De enige manier om propaganda te counteren, is door op een professionele manier aan journalistiek te doen.’

Aan het einde van het debat in het Europees Parlement, blijkt dat de Russen zich niet gewonnen geven. Vanuit het publiek neemt een lid van de Russische ambassade onverwachts het woord. ‘Dit is geen echt debat’, zegt Aleksandr Gusarov. ‘De tegenargumenten komen niet aan bod. Het spookbeeld van Russische propaganda wordt door de lidstaten gebruikt om afbreuk te doen aan de internationale verbintenissen van de Europese Unie, zoals pluraliteit en vrijheid van meningsuiting. Het zijn net Russische journalisten die worden geweerd van publieke evenementen bij de EU en die worden gehinderd in hun werk. Dit gaat over de essentie van democratie en fundamentele vrijheden.’

In een reactie sluit de Russische ambassade zich bij Gusarovs argumenten aan. Of die ergens op slaan, doet er niet toe. Het debat in het Parlement was aangetast. Dat volstond.


DS, 03-10-2015 (Nikolas Vanhecke)

Bijgesloten Plaatje(s)

 

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB