‘De consumptie van mediageweld leidt tot meer effectief geweld’


U gelooft het misschien niet, maar de agressie in onze samenleving neemt af. Daarover zijn sociaal psycholoog Alain Van Hiel en historicus Maarten Van Dijck het, cijfers in de hand, roerend eens. De media spelen echter een kwalijke rol. ‘In de VS hebben twee broers hun moeder vermoord, in stukken gesneden en in een diepvries gestopt, precies zoals in een aflevering van The Sopranos.’


Het YouTube-filmpje deed vorige week de sociale media ontploffen. Te zien viel hoe een veertienjarig meisje bij een tramhalte in Deurne werd geslagen en geschopt. Door een klasgenote, zo raakte intussen bekend. Commentatoren wisten niet wat hen het meest schokte: de ongekende brutaliteit of de totale onverschilligheid van de omstanders. Het geval van ‘happy slapping’ raakte bekend luttele dagen nadat in Vlamertinge een dertienjarige scholier uit het leven was gestapt, als reactie op zware pesterijen op school.

Pesten, verkeersagressie, zinloos geweld, partnergeweld. Agressie, zo lijkt het wel, is de ziekte van deze tijd. De symptomen zijn erg divers. Treinbegeleiders, brandweerlui, verplegers op de spoed, allemaal hebben ze verhalen over agressie tijdens het werk. Uit recent onderzoek van de socialistische bediendenvakbond BBTK blijkt dat kassiersters en winkelbedienden steeds vaker met verbaal geweld worden geconfronteerd. Veel minder subtiel is het grof geweld waarvan de media uitpuilen. De zuurgooier van de Delhaize, de terroristen die hun aanslagen zowel dichtbij als veraf plegen. Agressie is de wegbereider voor angst, nog een kwaal die onze samenleving aanvreet.

En toch. De Amerikaanse psycholoog en neurowetenschapper Steven Pinker poneert al jaren dat de westerse samenleving vreedzamer en veiliger is dan ooit tevoren. Het aantal slachtoffers van doodslag en andere vormen van interpersoonlijk geweld ligt historisch laag. Enkele maanden geleden betoogde de Britse socioloog Frank Furedi in Knack dat de angstepidemie in Europa vooral een perceptieprobleem is. Geldt dat ook voor agressie in de maatschappij?

Alain Van Hiel, professor sociale psychologie aan de Universiteit Gent: ‘Agressie definieer ik als het bewust schade berokkenen aan iemand die daar niet om gevraagd heeft. Centraal staat de intentie, het element trouwens waar advocaten en psychologen rijk mee worden. Met de term geweld verwijst men doorgaans naar zichtbare agressie. Maar in feite is het gedrag als zodanig niet relevant. Fysiek of verbaal, pesten of emotionele chantage, zodra er sprake is van een intentie, valt het allemaal onder de noemer agressie.

‘Ook zonder fysieke agressie kun je iemand veel schade berokkenen. Roddelen vind ik zelf een erge vorm van agressie. Iemand kan zijn buurman niet luchten, en verspreidt het gerucht dat hij een pedofiel is. Zo worden levens verwoest. Uit onderzoek blijkt dat jongens die op de lagere school werden gepest als jongvolwassene vier keer vaker zelfmoord plegen, meisjes zelfs zes keer. Je hoeft geen moraalridder te zijn om daar zwaar aan te tillen.’


Volgens Steven Pinker was de wereld nooit vreedzamer dan vandaag. Toch overheerst de indruk dat het de spuigaten uitloopt met het geweld. Hoe valt dat te verklaren?

ALAIN VAN HIEL: Als je alleen met grof geweld rekening houdt, heeft hij gelijk. Over moord en doodslag bestaat veel cijfermateriaal. West-Europa scoort erg laag, veel beter dan Oost-Europa of de Verenigde Staten. De gevaarlijkste regio blijft Latijns-Amerika, nergens vallen meer slachtoffers door interpersoonlijk geweld. Die cijfers zijn belangrijk voor sociologen, maar als psycholoog ga ik uit van het individu. Of iemand wordt neergeschoten, gestoken, geslagen, beledigd of emotioneel gekraakt, in mijn ogen is hij een slachtoffer van agressie. En elk geval van agressie is er een te veel. Dus ja, de agressie in onze samenleving kan nog minder. Laten we beginnen met het geweld in de media aan te pakken.


Hoezo?

VAN HIEL: De consumptie van mediageweld leidt tot meer effectief geweld. In Amerika hebben ze onderzocht hoeveel schietpartijen een achttienjarige gemiddeld op de televisie en in de bioscoop heeft gezien. Het exacte cijfer ontglipt me, maar het loopt in de honderdduizenden. België is Amerika niet, maar ook bij ons piekt het geweld in de media. Een van de nefaste gevolgen is gewenning. Het eerste lijk op tv is een schok, het duizendste laat je onverschillig. Mediageweld stimuleert stereotiep denken: wie lelijk is, is slecht en verdient het om te sterven. Vooral bij jonge kinderen ontstaat zo een denkraam dat agressie vergoelijkt. Het mediageweld dat men als achtjarige consumeert, is een trigger voor de agressie die men later als volwassene pleegt.


De slachtpartij bij Charlie Hebdo in Parijs zindert na. De hele wereld kon de executie zien van een gevallen agent door een van de terroristen. Snijdt echt mediageweld dieper dan fictie?

VAN HIEL: Ik heb die beelden zelf niet gezien. Bewust, ik pas ook voor onthoofdingsvideo’s. Voyeurisme, bovendien respectloos voor de nabestaanden. Of het meer impact heeft? Echt geweld is natuurlijk spannender dan fictief geweld, en misschien is het gevaar voor copycats groter. Hoewel, ook bij fictie valt dat niet te onderschatten. In de VS hebben twee broers hun moeder vermoord, in stukken gesneden en in een diepvries gestopt, precies zoals ze in een aflevering van The Sopranos hadden gezien.


De discussie over de relatie tussen geweld in de media en geweld in de samenleving is zo oud als de straat. Voor elke believer staat een scepticus klaar die de impact relativeert.

VAN HIEL: Ik word daar kwaad van, je kunt ook het licht van de zon loochenen. De correlatie tussen mediageweld en effectief geweld wordt door geen enkele sociale wetenschapper meer betwist. De Amerikanen Craig Anderson en Brad Bushman hebben er een metastudie aan gewijd: een analyse van alle mogelijke onderzoeken, enquêtes en labexperimenten omtrent mediageweld en agressie, met in totaal meer dan 50.000 respondenten, zowel in Amerika als in Europa. Daaruit blijkt een correlatie van 0,20, dat is een heel sterk verband. Ter vergelijking: de correlatie tussen roken en longkanker is 0,40, tussen asbest en kanker 0,10. Dat is natuurlijk allemaal statistiek. Het is niet omdat je aan asbest wordt blootgesteld, dat je ook mesothelioom zult ontwikkelen. Maar als je geen risico op kanker wilt lopen, ga je geen asbest opsnuiven. Trek de analogie door: als je geen agressie in de maatschappij wilt, moet je mensen vooral niet aan mediageweld blootstellen.


Worden we ook agressief van computergames?

VAN HIEL: Anderson en Bushman spreken alleen over film en televisie. Over de relatie tussen games en agressie zijn aparte studies gemaakt. Het resultaat ligt in lijn met de 0,20-correlatie tussen mediageweld en agressie, er is dus geen reden om games meer dan film en televisie te verketteren.


Is het een goed idee om onze kwetsbare kinderen naar de gruwelen van het journaal te laten kijken?

VAN HIEL: Waarom niet? Ik vind dat uw collega’s van de zevenuurjournaals tamelijk restrictief met geweld omspringen. De impact wordt trouwens verminderd als volwassenen meekijken en de nodige context aanreiken.


Als de negatieve impact zo evident is, waarom wordt er dan niks aan gedaan?

VAN HIEL: Omdat statistieken niet tot de verbeelding spreken. We denken allemaal van onszelf dat we eraan ontsnappen: anderen worden misschien door mediageweld beïnvloed, maar wij niet. Het is zoals rokers, die kennen ook allemaal een oom die met de sigaar tussen de lippen honderd jaar is geworden. Komt daarbij dat we allemaal verslaafd zijn aan geweld op de buis of in de bioscoop.


Pleit u voor censuur?

VAN HIEL: Nee, idealiter zouden de media aan zelfregulering doen. Spaarzaam omspringen met agressie, anderzijds meer aandacht besteden aan voorbeelden van prosociaal gedrag. Maar als dat niet werkt, moet de overheid inderdaad ingrijpen, zeker als het om kinderen gaat. De filmkeuring afschaffen, vind ik een slecht idee. Het is een nuttig instrument, als men tenminste de juiste criteria hanteert. Nu wordt er met twee maten gemeten. Op geweld staat geen rem, maar men schiet in een kramp zodra er een streepje bloot valt te zien. Terwijl bloot veel natuurlijker is dan geweld, en veel onschuldiger.


Is ook agressie geen natuurlijk gedrag? Freud noemt het een van de aangeboren driften van de mens.

VAN HIEL: Dat was in zijn latere periode, toen hij het accent van de eros naar de thanatos verlegde. Freud zag in agressie een positieve kracht, een manier om de doodsdrift te bevredigen ten koste van een ander. Ach ja, aan grote theorieën over agressie geen gebrek. Een van de meest invloedrijke is de frustratie-agressietheorie van Dollard en Miller. Zoals eten een oplossing is voor honger, is een portie agressie, bijvoorbeeld het bekijken van een gewelddadige film, een manier om frustraties te ventileren. Maar die theorie is te beperkt: frustratie is slechts een van de negatieve affecten die agressie uitlokken. Neem nu de factor bevolkingsdichtheid. Uit labtests blijkt dat ratten agressief gedrag vertonen als ze met te velen op een beperkte oppervlakte leven, zelfs al is er voldoende voedsel en zijn er voldoende partners om te paren. Sommigen projecteren dat op het geweld in stedelijke getto’s, maar dat is veel te kort door de bocht. In zo’n omgeving spelen allerlei factoren, sociaal-economisch, cultureel, noem maar op.


Zijn er verklaringen die wel standhouden?

VAN HIEL: Uit vele studies blijkt dat het monkey see, monkey do-mechanisme speelt: wie opgroeit in een omgeving waar agressie de norm is, heeft een verhoogde kans om later zelf agressie te plegen. Agressie is communicatie, een non-verbale manier om iets te bereiken of om conflicten op te lossen. Kinderen pikken dat op en kopiëren het gedrag. Monkey see, monkey do, dat is ook wat de consumptie van mediageweld zo schadelijk maakt. Voorts is er een duidelijk verband tussen een lage sociaal-economische status en agressie. In arme families wordt vaker dan gemiddeld partner- en seksueel geweld gepleegd. Het is ook bekend dat temperatuur een rol speelt.


Hoe warmer, hoe agressiever?

VAN HIEL: Volgens Anderson betekent iedere graad extra van de gemiddelde temperatuur bijna een verdubbeling van het aantal moorden. Dat lijkt me zelf een nogal forse schatting: als dat klopt, moeten we met het oog op de klimaatwijziging dringend extra gevangenissen bouwen. Maar het staat vast dat warmte een sluipende trigger is voor agressie. Voetballers begaan in de zomer meer zware overtredingen dan in de winter, collectief geweld manifesteert zich vaker bij hoge temperaturen. Warmte versterkt negatieve emoties die op hun beurt agressie opwekken. Denk aan lawaai of stank, fenomenen die vaak met hoge temperaturen gepaard gaan. Maar het heeft ook een fysiologische uitwerking. Opwinding, een toestand waarin men sneller tot agressie overgaat, wordt door warmte gestimuleerd.


De moorden in Parijs werden in naam van de Profeet gepleegd. Is er een verband tussen agressie en religie?

VAN HIEL: De geschiedenis staat bol van de voorbeelden. Religie kan gebruikt worden om geweld te legitimeren, maar ook om ons van geweld te weerhouden. Alles hangt af van wat iemand met zijn geloof aanvangt. Wie religieuze boodschappen letterlijk interpreteert, vindt gemakkelijk een legitimatie voor geweld. Dat is veel minder het geval wanneer men bronteksten symbolisch leest, inclusief de gewelddadige passages. Het is dus niet religie an sich, maar de beleving die telt.


Waarom keert agressie zich vaak tegen geüniformeerde gezagsdragers zoals agenten, brandweerlui of treinbegeleiders?

VAN HIEL: Statusverlies. Er is geen ontzag meer voor autoriteit. Dat ondervinden niet alleen uniformdragers, maar ook mensen zoals ik die in het onderwijs staan. Op zich is het een goede zaak dat je respect niet meer cadeau krijgt maar moet verdienen. De slinger mag evenwel niet doorslaan. Een wijkagent kan pas functioneren als hij met het nodige respect wordt onthaald. Ik heb wel te doen met de figuur van de treinbegeleider. De trein is de frustratiebak van de maatschappij geworden, en de conducteur krijgt de volle laag. Scheldkanonnades tegen treinbegeleiders vallen buiten de geweldstatistieken, maar dat maakt ze niet minder verwerpelijk.

***

Maarten Van Dijck, docent aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam, is specialist sociale geschiedenis van de Lage Landen. Hij onderzocht de impact van de toenemende urbanisatie en sociale controle op het menselijk gedrag, bijvoorbeeld agressie. ‘De trend is overduidelijk: het geweld blijft afnemen. Op de lange termijn is de daling zonder meer spectaculair. We schatten het aantal doodslagen per jaar in het Europa van de 15e eeuw tussen de 20 en 40 per 100.000 inwoners. De grote winst werd geboekt tussen het einde van de 15e en het begin van de 19e eeuw. Maar ook na de Tweede Wereldoorlog is de curve dalend, al was er tussen 1965 en 1995 wel een lichte opflakkering. De laatste twintig jaar echter stellen we weer een duidelijke afname vast. Vandaag tellen we nog tussen de 1,5 en 2,5 doodslagen per 100.000 inwoners, onvoorstelbaar weinig in vergelijking met de late middeleeuwen.’


Hoe betrouwbaar zijn cijfers over agressie in de 15e of 16e eeuw?

MAARTEN VAN DIJCK: Het is niet voor niks dat we voor die vroege periode een vork van 20 tot 40 doodslagen hanteren. Data zijn schaars en moeilijk te interpreteren, dat is ook het argument waarmee sommigen de cijfers over de daling van het geweld in Europa in twijfel trokken. Maar ook na een kritische toetsing bleven ze overeind. Bovendien: hoe recenter de periode, hoe meer er werd geregistreerd. Ondanks de betere registratie zette de dalende trend zich krachtig door.


Wat is de motor achter die evolutie? De ontwikkeling van staten die het geweldmonopolie claimen?

VAN DIJCK: Pinker ziet daarin een van de grote verklaringen, maar ik geloof er niet in. De vroege staten waren in feite niks anders dan gigantische oorlogsmachines die vooral veel bloedbaden hebben aangericht. Het is niet de staat die het geweld heeft ingedijkt, dat hebben de burgers in de steden gedaan door zich in organisaties te verenigen die we vandaag als het middenveld zouden bestempelen. Gilden, schuttersverenigingen: hun belang kan niet worden overschat. Wie toetrad, moest ook het intern reglement respecteren dat onderling geweld streng verbood. Conflicten werden intern opgelost, er was vertrouwen om eventuele misdaden aan te geven zodat ze niet meer zoals voorheen in bloedige vendetta’s tussen families of clans ontaardden. Pas in de 19e eeuw, met de opkomst van de moderne staat, nam de overheid de rol van ordehandhaver en pacificator over.


U ziet verstedelijking als een positieve factor. Verrassend: steden worden doorgaans met geweld en onveiligheid geassocieerd.

VAN DIJCK: Die pessimistische visie is tamelijk recent. Tot de Industriële Revolutie in de 19e eeuw vonden mensen de stad veiliger dan het platteland. Dat heeft alles te maken met de ontwikkeling van de stedelijke burgermaatschappij waar ik al van sprak. In de 20e eeuw zie je hoe elites en middengroepen wegtrekken en de stad achterlaten met een verloederd patrimonium dat door vaak armlastige nieuwkomers wordt ingepalmd. Met die exodus wordt ook het stedelijke samenlevingsmodel naar het platteland geëxporteerd. Pas de laatste twintig jaar is men opnieuw gaan investeren om de stad leefbaar en aantrekkelijk te maken.


Tussen 1965 en 1995 flakkert het interpersoonlijk geweld weer op. Waarom?

VAN DIJCK: Jan van Dijk, een bekende Nederlandse criminoloog, ziet de verklaring in de toegenomen welvaart die meer afgunst in de maatschappij teweegbracht. Ik ben daar niet helemaal van overtuigd. Niet welvaart of armoede maar sociale ongelijkheid lokt geweld uit, een zorgwekkende vaststelling overigens in het licht van de groeiende welvaartskloof. De verklaring voor de opflakkering is misschien niet sluitend, maar Van Dijk geeft wel een geloofwaardige uitleg voor de daling die we vanaf 1995 constateren.


Zero tolerance?

VAN DIJCK: Dat willen aanhangers van de vroegere New Yorkse burgemeester Rudy Giuliani ons doen geloven. Zo’n zero tolerance of lik-op-stukbeleid wordt vaak aangeprezen als het wondermiddel dat in de jaren negentig de geweldepidemie heeft bezworen. Maar dat klopt niet, het geweld is in die periode even sterk gedaald in steden die voor een milde aanpak van de criminaliteit kozen. Het waren opnieuw de burgers zelf die voor de kentering hebben gezorgd door zich beter te organiseren. Meer sociale controle, burgers die zichzelf beter gingen beveiligen, op die manier heeft men de trend omgebogen.


Sociale wetenschappers zien in mediageweld een bron voor effectief geweld. Mee eens?

VAN DIJCK: Ik ben voorzichtig met correlaties. Beïnvloeden de media het geweld in de samenleving, of is het juist andersom? Historisch gezien hebben de media in elk geval een positieve rol gespeeld. Al in de 16e eeuw ontstaat er in de Lage Landen een algemene afkeer voor geweld. Dat is mede te danken aan de media van die tijd, rondtrekkende liedjeszangers en zelfs vroege gedrukte media die met hun berichten vol gruwelen de angst voor geweld hebben verspreid.


Knack, 04-03-2015 (Erik R*spoet)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB