Afgunst en de octopus


Het ‘jaloezie’-argument dat telkens weer wordt bovengehaald in het debat over een vermogens(winst)belasting, heeft veel weg van een bliksemafleider, vindt Jos Geysels. Het is een retorisch trucje om de aandacht weg te houden van de essentie: een billijker herverdeling.


Mensen die rijkdom correct willen belasten en extravagante bonussen in de bedrijfswereld aan banden willen leggen, krijgen vaak het verwijt dat zij ‘een beleid van de afgunst’ propageren. Het is ook wat Gimv-topman Urbain Vandeurzen suggereerde (DS 13 november) . Met zo’n frame wordt getracht het maatschappelijke en politieke debat over ongelijkheid af te voeren. Ook al is tachtig procent van de Vlamingen van mening dat de overheid erop moet toezien dat de inkomensverschillen zouden verkleinen, toch worden de pleitbezorgers van een rechtvaardig belastingsysteem geculpabiliseerd. Dat is een goed klinkende maar kwalijke en betwistbare tactiek.

Legitieme vragen, zoals over de groeiende ongelijkheid, worden de grond ingeboord door de moraliteit van de vraagstellers in diskrediet te brengen. Een vermogensbelasting wordt gereduceerd tot een jaloezietaks. En daar is toch niemand voor? Het is een retorische handigheid om de positieve drijfveren – solidariteit en rechtvaardigheid – weg te filteren uit de aanklacht dat grote firma’s meer betalen aan hun ceo’s dan aan de fiscus.

Laat er geen misverstand over bestaan. Afgunst bestaat en is van alle tijden. ‘Wie rijk is, zal afgunst voelen bij het idee dat hij zijn positie kwijtraakt. Wie niet rijk is, benijdt de rijke zijn positie’, schrijft Martha Nussbaum in Publieke emoties. Er is afgunst tussen hardwerkende buren en tussen goed verdienende ceo’s. Toen de Britse programmamaker Piers Morgan zich verwonderde over de enorme omvang van de jachten die in de haven liggen en aan een van de eigenaars de vraag stelde of de grootte zo belangrijk was, antwoordde deze: ‘Alleen in de zin dat je een grotere wil dan je buurman.’ Afgunst is overal.

Merkwaardig is wel dat in de huidige discussies ‘afgunst’ van stal wordt gehaald op het moment dat veel burgers zich kwaad maken over de creatieve manier waarop sommigen met hun belastingplicht (kunnen) omspringen. De voorbije decennia hoorden we veel minder over afgunst spreken. Nochtans vond er toen een significante verschuiving plaats van inkomsten uit arbeid naar inkomsten uit vermogen en werden de verschillen tussen de laagste lonen en die van topmanagers gigantisch.


Van Boris Johnson...

Even opvallend als de timing is de soepelheid en de selectiviteit waarmee het begrip wordt gebruikt. Wie pleit voor een vermogenswinstbelasting, krijgt het etiket van een afgunstige. Wie die winst onbelast wil vrijwaren, verwijst naar de wetten van de markt, waar eigenbelang, wedijver en hebzucht als onmisbare deugden worden gepropageerd. De Londense burgemeester Boris Johnson formuleerde het zo: ‘Een zekere mate van ongelijkheid is essentieel voor de geest van afgunst en de drang om beter af te zijn dan de buren. Dat voedt de economische activiteit.’

Een hoogst eigenaardige redenering: afgunst is blijkbaar een deugd bij het vergaren van rijkdom, maar wordt een hoofdzonde als de verdeling van die rijkdom (weer) ter sprake komt. Van een waardeshift gesproken.

Afgunst is geen deugdelijk criterium of argument in de discussie.

In plaats van ons te richten op de (vermeende) intenties van mensen is het interessanter om het verschil te maken, zoals Sjaak Koenis inDe Groene Amsterdammer, tussen de motivatie van mensen – wat hen beweegt – en de motivering – de kwaliteit van hun argumentatie. Niet dat drijfveren of ‘publieke emoties’ van mensen onbelangrijk zijn – belastingbetalende mensen zijn terecht woedend als ze vermogende landgenoten zien uitwijken naar fiscale vluchtplaatsen. Wel om in het debat de focus te leggen op de argumenten, die er wel degelijk zijn, om een rechtvaardig en billijk belastingsysteem op punt te stellen.

Zo is er in de eerste plaats het ethische argument. ‘Je kunt niet aan de actieve bevolking vertellen dat haar inkomen niet langer zal stijgen en tegelijk excessieve bonussen dulden voor een toplaag van managers. Aftoppen is geen kwestie van jaloezie, maar van ethiek’, zei filosoof en econoom Toon Vandevelde. Is het zo onrechtvaardig om aan de rijkste 10 procent in België, die 254 keer meer bezit dan de 10 procent minst vermogenden, om zeker in crisistijden een grotere bijdrage te vragen? Met de wetenschap dat meer dan 70 procent van het vermogen uit erfenissen komt en dus niet door hard te werken?

Wie zijn firma verkoopt en op de meerwaarde weinig of geen belasting betaalt, kan zijn vrijstelling van belastingen rechtvaardigen ‘omdat de staat boven zijn stand leeft’. Wie op zijn (loon)arbeid zwaar belast wordt, kan dezelfde mening zijn toegedaan, maar betaalt wel belasting. Waar zit hier de billijkheid?


.... naar Christine Lagarde

Ook vanuit economisch en maatschappelijk perspectief zijn er genoeg redenen om meer gelijkheid en minder armoede na te streven. Het is niet voor niks dat ook het World Economic Forum, de Oeso en het IMF zich zorgen maken over de groeiende ongelijkheid. Onlangs waarschuwde IMF-voorzitster Christine Lagarde dat de grote inkomensongelijkheid leidt tot een ‘economie van uitsluiting’ die het ‘waardevolle weefsel bedreigt dat onze samenleving bijeenhoudt’. Te grote ongelijkheid ondermijnt de samenleving, tast de sociale cohesie aan en leidt tot grotere polarisering en meer afgunst.

Een pleidooi voor meer gelijkheid is geen oproep voor een allesomvattende nivelleringsoperatie of de politieke vertaling van een afgunstcultuur. Het is een legitieme vraag gebaseerd op uitgangspunten zoals ethische wenselijkheid, sociaaleconomische noodwendigheid en democratische bezorgdheid.

Het is zinvoller het debat rond deze cluster van argumentaties te voeren dan voortdurend het afgunst-riedeltje te herhalen. Dat maneuver heeft iets van octopus-gedrag: een inktwolk verspreiden om de tegenstander zwart te maken en de eigen belangen te camoufleren.


DS, 22-11-2014 (Jos Geysels)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB