‘De volgende crisis wordt nu al voorbereid’

Joseph Vogl, Het Spook van het Kapitaal. Uitgeverij Boom, 180 blz


In zijn boek ‘Het spook van het kapitaal’ rekent de Duitse literatuur- en cultuurwetenschapper Joseph Vogl af met het economische denken dat al eeuwen onze samenleving domineert. De idee dat economische systemen zichzelf volstrekt rationeel reguleren, mag van Vogl op de schop. Maar wat stellen we ervoor in de plaats?


In Duitsland geldt Het spook van het kapitaal als een explosief boek. Eind maart doet Vogl de Lage Landen aan, voor de promotie van de Nederlandse vertaling. Wanneer we hem in Berlijn treffen, heeft hij net nog enkele uren telefonisch gediscussieerd met de Tsjechische econoom Tomás Sedlácek, ter voorbereiding van hun Amsterdamse panelgesprek. En al heeft de wintergriep ook Vogl niet gespaard en ei zo na dit interview verhinderd, eenmaal op dreef is hij niet te stoppen.

‘Ik wil afrekenen met de centrale idee dat onze economieën geregeerd worden door een rationeel principe dat steeds evenwicht nastreeft’, zo vat Vogl zijn betoog samen. ‘De kern van het moderne economische en financiële denken bestaat uit modellen die schatplichtig zijn aan de fysica. Tegelijk hoopt men op het bestaan van een soort voorzienigheid: de hoop dat de interne rationaliteit van het systeem pannes of crises vanzelf compenseert. De realiteit is toch ingewikkelder.’

‘Toch dichten we dat economische model ook moraalfilosofische eigenschappen toe. Het bekendste voorbeeld is de “onzichtbare hand” van Adam Smith. In zijn extreemste vorm grenst een dergelijke visie aan theologie. Ook daar zocht men lange tijd naar bewijzen van interventies van de goddelijke rede in het aardse leven, de zogenaamde theodicee. Maar die idee ging gaandeweg aan het wankelen: de aardbeving van Lissabon in 1755 zette het geloof op losse schroeven dat God het goed meende met de wereld, het werd moeilijk om te geloven in een welmenende voorzienigheid. Interessant genoeg had die theodicee vaak een economisch karakter. Ik spreek in mijn boek over de oikodicee: het rotsvaste geloof dat de economische wetmatigheden aan de grondslag van de maatschappij de best mogelijke wereld realiseren, ook ten aanzien van alle crises.’


Een parallel met de crisis van 2008 is snel gemaakt. Betekent dit het einde van de oikodicee?

‘Er is nog veel meer aan de hand. Crises zoals die van 2008 komen sinds de crash van 1987 met grote regelmaat voor. Dan kun je niet volhouden dat 2008 echt een verrassing was. Ik was vooral verrast dat de analisten zo verrast waren door deze crisis.’


U hebt geen hoge pet op van de harde wetenschappelijke aanspraken van de economie. Mag economie nog wel een wetenschap heten?

‘Economie ontleent haar wetenschappelijke karakter aan het vermogen om wat ze onderzoekt in wiskundige modellen te gieten: in de 18de eeuw naar Newtoniaans model, in de 19de eeuw naar analogie met de thermodynamica. In de 20ste eeuw domineert de kansrekening de financiële markten. Die formalisering veronderstelt dat economische modellen streven naar evenwicht.’

‘Dat is een van de grootste dwalingen uit de geschiedenis van de economie. Zelfs de meest orthodoxe economen erkennen dat economie vooral een sociale wetenschap is. Zo bekeken kan economie wel degelijk aanspraak maken op wetenschappelijkheid, maar die is niet zekerder of absoluter dan die van andere sociale wetenschappen. Geen enkele andere sociale wetenschap gaat er prat op sociale processen te onderzoeken vanuit wiskundige evenwichtsmodellen.’


Hoe kwam u er, als literatuurwetenschapper, toe om over economie te schrijven?

‘Ik interesseer me vooral voor het ontstaan van dominante denkkaders. Dan kom je algauw uit bij de economie, die al drie eeuwen dominant is voor het verklaren van sociale fenomenen.’

‘Bovendien functioneert de economie, als je naar de geldcirculatie of het kredietgeld kijkt, op basis van een uiterst symbolische pragmatiek: geld, bankbiljetten, zijn in de eerste plaats tekens met erg concrete effecten. Soms zijn die effecten gewelddadig, bijvoorbeeld in tijden van hyperinflatie. Dat tekensysteem fascineert mij als literatuurwetenschapper, ook omdat het met de literaire code zelf verwant is.’

‘De economie en de politiek zijn allebei uitvoerig theoretisch bestudeerd, maar niet de schemerzone daartussen, namelijk die van de financiële macht. Dat aspect wilde ik in dit boek onderzoeken en in de toekomst nog verder uitspitten.’


In debat met economen en politici?

‘Ik wil de discussie aangaan op precieze punten. Dat is minder evident dan het lijkt. Mijn discours verschilt zo van dat van de economen dat er snel misverstanden ontstaan. Neoliberalen verdragen mijn boek natuurlijk niet, andere economen zien er een interessante bijdrage in aan de economische dogmatiek, en voor veel anderen volstond het om mij te zeggen dat ze mijn boek apprecieerden om als intellectueel mee te kunnen tellen.’ (lacht)


Als de financiële markt een schemerzone is, hoe kunnen wij dan weten wat daar gebeurt? Weten de mensen in die zone dat zelf wel?

‘Op de financiële markten heerst een gestructureerde onverantwoordelijkheid. Financiële bedrijven hebben een hooggespecialiseerde arbeidsverdeling tussen de managers, de quants, de traders, de analisten en domme klanten zoals wij. Ieder weet op zijn niveau waar hij mee bezig is, maar het systeem zorgt ervoor dat ze niet de eindverantwoordelijkheid kunnen nemen voor hun daden.’

‘In 2008 zag je goed waartoe die gestructureerde onverantwoordelijkheid leidt. Volgens de liberale interpretatie ontstond de crisis door foute interventies van staat en nationale banken. De politieke wereld antwoordde dat de crisis was uitgelokt door het onverantwoorde gedrag van de financiële sector. Beide interpretaties zijn fout: banken en staten hebben perfect samengewerkt, eerst om de crisis tot stand te brengen, vervolgens om ze te bestrijden, de kosten op de staat af te wentelen en de winsten te privatiseren.’


Dat klinkt als een zoveelste complottheorie over de financiële markten?

‘Nee, integendeel. Ik denk net dat de markten en hun agenten zich volledig rationeel gedragen: winstgedreven, egoïstisch, enzovoort. Meer rationaliteit kun je je niet wensen. Maar de effecten van zo'n door en door rationeel systeem zijn irrationeel. Dat is niet het effect van een omineuze samenzwering: zulke catastrofes ontstaan door systemische feedback.’

‘Bovendien zie je in de financiële industrie zoveel verschillende benaderingen aan het werk dat je nog moeilijk kunt spreken van een coherent systeem. Er is een groot verschil tussen fundamentele analyse op basis van cijfers en verslagen, en de “astrologische” manier waarop aandelen op de beurs worden verhandeld naargelang het koersverloop.’

‘Om nog te zwijgen van high frequency trading: de computer test hoe de prijs van een aandeel eruit zou kunnen zien, en binnen een tiende van een seconde vertrekt het beursorder. Een op zich rationele handelswijze leidt dus tot irrationele systeemeffecten binnen een systeem dat aaneenhangt van de incoherente beslissingsmodellen.’


U schrijft dat ‘de verzamelde economische kennis van de afgelopen driehonderd jaar de huidige economische toestand mee tot stand heeft gebracht.’ Is het niet mogelijk een andere economische realiteit te bedenken en uit te voeren?

‘Je ziet dat ook gebeuren. Alleen zijn bepaalde processen moeilijk omkeerbaar. Als we de neutrale rol van nationale banken sterk zouden politiseren, dan zou dat meteen een financiële crisis veroorzaken. De positie en de rol van de nationale banken is in het huidige systeem dus onomkeerbaar.’

‘Vreemd genoeg bestaat er een vorm van bankieren die de crisis heelhuids doorstond en waarvoor we ons in Europa nu pas beginnen interesseren: het islamitische bankieren. De islamitische banken bleef de crisis bespaard, omdat de koran bepaalde praktijken gewoon verbiedt. Werken met rente is bijvoorbeeld verboden. Je ziet daar dan ook veel minder speculatie.’


Hoe komen we uit de crisis, volgens u? Of kunnen we enkel wachten op het uitbreken van de volgende?

‘Wees er maar zeker van dat er een volgende crisis komt. Ze wordt nu al voorbereid en gefinancierd met goedkoop geld en staatssteun. Dat is het punt niet. De vraag is: hoe lang kunnen onze nationale economieën, en bij uitbreiding de samenleving, zich veroorloven het huidige financiële systeem overeind te houden? Wanneer wordt de kloof tussen arm en rijk onhoudbaar diep? Hoever kunnen democratische instellingen aan macht inboeten ten opzichte van de markten? Wat doen we met het nieuwe feodalisme van een klasse superrijken die we momenteel zien ontstaan? Die vragen moeten ons, in het licht van een volgende crisis, zeker bezig houden.’


Hoe kan onze maatschappij de structurele afhankelijkheid van de financiële markten beperken?

‘Dat is de grote vraag. Zelfs in Duitsland, een land dat als winnaar uit de crisis gekomen is, zie je dat de financiële markten er nog steeds in slagen de politiek en de sociale systemen de wet voor te schrijven - ook in het onderwijs, waar het vooral administratieve monsters heeft voortgebracht. De crisis kon slechts overwonnen worden door ingrijpende maatregelen op het terrein, maar het systeem zelf is overeind gebleven. Simpelweg omdat er grote belangen mee gemoeid waren: er viel een enorme rijkdom te verdedigen.’

‘Maar dan stel ik me de vraag: welke politieke beslissingen dienen welke belangen? Enkel ondernemers lijken nog gemachtigd om het over belangen te hebben en ze doen alsof ze meteen ook de belangen van hun werknemers verdedigen door het simpele feit dat zij banen aanbieden. Anderzijds worden de werknemers, en bij uitbreiding de werklozen, haast monddood gemaakt. Wanneer zij het over hun belangen hebben, dan klinkt dat voor sommigen haast obsceen, terwijl ze ook recht van spreken hebben.’

‘Toch zie je sinds de crisis ook een tegenbeweging, gaande van een taks op financiële transacties tot een hogere belasting op rente voor de grotere vermogens. Elke maatregel die de afhankelijkheid van de markten verkleint, is een goede maatregel.’

Dit interview kwam tot stand met medewerking van Sven Fabré en Stijn De Cauwer.


DS, 15-03-2014 (Michiel Leen)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB