Zin en onzin van hersengymnastiek


Als de hersenen een spier zijn, dan is mentaal fit blijven een kwestie van trainen. Toch? Zin en onzin van braingames tegen geheugenverlies.


Ze wordt een beetje doof en ze loopt wat moeilijker, maar verder is ze nog heel goed bij de pinken. 12 januari vierde de Amerikaanse Agnes Zhelesnik uit het plaatsje Wachtung in New Jersey haar honderdste verjaardag. Het was nieuws op alle nationale televisiezenders, want overgrootmoeder Zhelesnik staat nog altijd voor de klas. Op de Sundance School in North Plainfield ten oosten van New York geeft ze 35 uur per week het vak huishoudeconomie en na schooltijd geeft ze les in koken en handwerken. Na een leven als huisvrouw – haar man wilde niet dat ze ging werken – besloot ze op haar 81ste aan de slag te gaan op de school waar haar dochter ook lesgaf. Het gaat haar nog steeds probleemloos af, en de leerlingen noemen haar liefkozend ‘Granny’.

Wat is het geheim van Zhelesnik en de steeds groter wordende groep ‘gouden ouden’? Hoe kun je die loerende grijze demon van voortschrijdende vergeetachtigheid op afstand houden? Die vraag dringt zich steeds dwingender op. Sinds 1950 is de levensverwachting (bij geboorte) van mannen met negen jaar toegenomen en van vrouwen met ruim tien jaar. De gemiddelde levensverwachting van een jongen geboren in 2012 ligt al op 79,1 jaar, die van een meisje op 82,8 jaar.

En al die ouderen willen zo lang mogelijk zelfstandig blijven. Maar hoe doe je dat, en kun je dat zelf beïnvloeden?

Er zijn inmiddels tientallen apps en computerprogramma’s te koop die beloven dat ze de geestelijke prestaties kunnen verbeteren. Ze bestaan meestal uit verschillende spelletjes, van sommetjes maken tot rijtjes woorden onthouden. Scores en verbeteringen van persoonlijke records worden automatisch bijgehouden en netjes in grafiekjes gepresenteerd. Ze hebben namen die verwijzen naar de cognitieve beloften die ze maken, zoals Cogmed, Cogfit, Lumosity, Braintrain, NeuroNation. Doorgaans komen deze programma’s uit de koker van wetenschappers die er brood in zagen om hun voor onderzoek ontwikkelde trainingen op de markt te brengen.


Hoger IQ

De ontwikkelaars van deze programma’s beschouwen de hersenen als een grote spier; als je die niet blijft trainen, zal de kracht ervan uiteindelijk afnemen – en dat geldt niet alleen voor ouderen, dat begint al bij jongvolwassenen. Use it or lose it, zeggen ze in Amerika. Neurowetenschappers hebben het over ‘het plastische brein’. De hersenen kunnen zich gedurende het hele leven nog aanpassen, nieuwe kennis opdoen en extra vaardigheden aanleren. En wanneer je dat leermechanisme maar blijft activeren, hou je dat vermogen in stand.

Het is verleidelijk om daarin te geloven. Maar helpt hersengymnastiek iemand in het dagelijkse leven daadwerkelijk verder? Onafhankelijke wetenschappers zijn daar zeer kritisch over. Geheugentrainingsprogramma’s hebben op de korte termijn een gunstig effect, maar de trainingseffecten zijn heel klein en vertalen zich niet naar andere gebieden. Anders gezegd: wie veel sudoku’s doet, wordt ongetwijfeld steeds beter in het oplossen van deze cijferpuzzels. Maar niets wijst erop dat een sudokufanaat uiteindelijk in de supermarkt zijn of haar boodschappenlijstje beter kan onthouden, soepeler kan omgaan met veranderingen, of langer zelfstandig kan blijven wonen.

Tijdens het spel moeten deelnemers met een virtueel autootje over een kronkelige weg racen, terwijl er intussen tekens in beeld verschijnen waarop ze moeten reageren met een druk op de knop. Oudere deelnemers (60 tot 85 jaar oud) waren na vier weken trainen met het spel beter dan jongeren die het voor het eerst speelden. Maar volgens de onderzoeker, Adam Gazzaley, verbeterde het spel ook de prestaties van de ouderen op vermogens die ze niet specifiek getraind hadden: de aandacht vasthouden en het werkgeheugen (hoe goed zij symbolen op het scherm konden onthouden). Het verbeterde vermogen tot multitasken (getraind door het spel) bleef in ieder geval tot een half jaar na de laatste training bestaan.

Maar opnieuw waren andere onderzoekers kritisch. Mensen die zich als vrijwilliger opgeven voor dergelijke testen, zijn waarschijnlijk toch al actieve en bewuste ouderen. Als het al zou werken, dan zeker bij hen. De vraag blijft of het voor iedereen zo goed werkt. Gazzaley kon ook nog niet aantonen dat de gamende ouderen er in het dagelijkse leven wat aan hadden.

Dat lijkt wel aangetoond in de zogeheten Active-studie, waarvan de resultaten begin dit jaar gepubliceerd werden. Ouderen van gemiddeld 74 jaar kregen een korte serie hersenoefeningen, gericht op het versterken van het geheugen, de reactiesnelheid en logisch redeneren. Tot verbazing van de onderzoekers bleken de deelnemers daar tien jaar later nog meetbaar profijt van te hebben. Ze redeneerden en reageerden beter dan ouderen uit een controlegroep die geen training hadden gekregen. Bij alle ouderen in de studie gingen de mentale prestaties achteruit, maar toch veel minder snel bij de getrainde mensen. Zij gaven ook aan minder problemen te ervaren in het dagelijkse leven, bijvoorbeeld bij het koken of het bijhouden van de financiën – al was dat wel hun eigen subjectieve beoordeling.


Geraniums

Hoe lastig het ook is om het nut van geheugenoefeningen wetenschappelijk vast te stellen, er is geen wetenschapper die twijfelt aan het nut van actief blijven. Alles beter dan achter de geraniums te gaan zitten.

Maar het maakt wel uit wát je doet om mentaal in conditie te blijven. Uitdagingen zoeken lijkt het meeste op te leveren. Ouderen die een cursus digitale fotografie of quilten volgden, presteerden na drie maanden beter op een geheugentest dan ouderen die met elkaar naar het theater gingen of die thuis woordpuzzels oplosten.

En lichaamsbeweging helpt niet alleen aantoonbaar om het risico op parkinson, alzheimer en depressie te verkleinen, het verbetert ook de mentale prestaties. Dagelijks een half uurtje wandelen, fietsen, zwemmen, of zelfs stofzuigen of tuinieren heeft al een gunstig effect. Deze activiteiten trainen natuurlijk niet gericht de capaciteiten van de hersenen, maar kennelijk is niets zo geestdodend als stilzitten. Lichamelijke en geestelijke fitheid zijn twee kanten van dezelfde medaille; wie mentaal achteruit gaat, zal ook steeds minder actief worden.

Terug naar de Amerikaanse Agnes Zhelesnik, de honderdjarige lerares huishoudeconomie. Wat is haar recept? Ze heeft altijd gezond gegeten en zorgt ervoor dat ze voldoende slaapt. ‘Maar het belangrijkste is gewoon bezig blijven en anderen helpen’, zei ze op de Amerikaanse televisie. Toen Zhelesnik vorig jaar 99 werd, overwoog ze op haar honderdste te stoppen met werken. Maar nu ze die mijlpaal bereikt heeft, wil ze toch doorgaan. En waarschijnlijk is dat het allerbeste voor haar gezondheid.


© NRC Handelsblad (Knack,18-02-2014) (Sander Voormolen)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB