Facebook is Foucaults nachtmerrie



De beursgang van Facebook roept veel vragen op. Denkers Désanne van Brederode (1781 Facebookvrienden) en Ger Groot (geen gebruiker van Facebook) gaan in discussie.


'Kan Trouw niet eens iets positiefs schrijven over Facebook", verzuchtte een lezer deze week in een brief, naar aanleiding van een achtergrondverhaal in de Verdieping.

De analyse van deskundigen kwam erop neer dat de gebruikers van het sociale netwerk geen klanten maar producten zijn; hun privégegevens, culturele en commerciële voor- en afkeuren vormen het handelswaar waarmee Facebook adverteerders werft. Bovendien zou Facebook een vervormende, negatieve impact hebben op sociale vaardigheden.

Is het werkelijk zo erg?

Schrijfster Désanne van Brederode, op Facebook bevriend met 1781 mensen: "Er zijn ook best positieve dingen te zeggen over Facebook. Zo kom ik dankzij Facebookvrienden geregeld op nieuwe sporen wat betreft muziek, boeken en andere kunstzinnige uitingen. Verder kan het soms prettig zijn om even kort, vluchtig met mensen te communiceren of een gedachte uit te wisselen. Het vrijblijvende kan fijn zijn. Het is alleen jammer dat veel mensen de sociale media misbruiken voor schaamteloze zelfpromotie."

Ger Groot, die filosofie doceert aan de Erasmus en de Radboud Universiteit, is geen lid van Facebook, maar zit sinds kort wél op Twitter: "Zelfpromotie vind ik op zich niet zo erg. Twitter gebruik ik vooral voor het snel binnenkrijgen van nieuws en informatie. En de informatie die ikzelf geef, heeft vaak betrekking op stukken die ik geschreven heb of lezingen die ik houd. Dingen waarvan ik hoop dat mensen die mij volgen ze nuttig vinden.

"Ik heb nooit echt begrepen wat er sociaal is aan de sociale media. Er gaat toch een soort claim van dat woord uit: alsof het sociale nu pas werkelijk is geworden. Het tegendeel lijkt mij eerder het geval: het sociale zingt zich los van de werkelijkheid."


Gestileerd imago

Van Brederode: "Het bedrieglijke van Facebook is: het lijkt of iedereen online een open boek is. Een foto van het zondagochtendontbijtje, een diploma-uitreiking, een wandeling met de hond. Tegelijkertijd is het beeld dat mensen van zichzelf geven meer dan ooit een gestileerd imago. Je selecteert - je toont alleen wat je wilt laten zien.

"Dat doen we in het dagelijks leven sowieso voortdurend, maar in de virtuele wereld kan de schijn van echtheid wel tot op grotere hoogte worden opgevoerd. En je kan makkelijker vergeten dat het slechts een constructie is, waar je naar zit te kijken. Waardoor je een vertekend beeld krijgt van mensen en uiteindelijk ook een raar zelfbeeld."

Groot: "Precies, de werkelijkheid raakt uit zicht. Neem de mogelijkheid om mensen te ontvrienden. In het echte leven raak je een vriend niet zomaar kwijt. Als een vriend iets over je zegt wat je niet aanstaat, dan wordt het vaak pas echt interessant, dan moet je over jezelf nadenken. Op het beeldscherm hoeft dat niet. Daar kun je zo'n persoon wegklikken en de werkelijkheid volledig naar je hand zetten.

"Dit kan vrij vergaande gevolgen hebben voor een cultuur, en voor de vorming van een persoonlijkheid. Als dit soort relaties, deze manier van omgaan met anderen de norm wordt, betekent het dat je alle scherpe kantjes wegpoetst uit het sociale verband waarin je leeft.

"Terwijl het frustrerende en het uitdagende aan de werkelijkheid zelf is, dat ze weerstand biedt en ons voortdurend op onze onmacht wijst. Ik heb dat wel eens 'werkelijkheidsverlies' genoemd. Dat is iets waar de moderne cultuur toch al veel last van heeft. Deze media versterken dat."


Biecht als openbare aangelegenheid

Van Brederode: "Facebook werkt denk ik ook op een andere manier onmacht in de hand. Ik moet in dit verband denken aan de visioenen van de Franse denker Michel Foucault (1926-1984). Hij was in zijn eigen tijd al bang voor de sterke, min of meer onzichtbare dwang die mensen elkaar opleggen via wat hij noemde 'de openbare biecht'.

"In 'De geschiedenis van de seksualiteit' laat Foucault zien hoe de biecht uit de beslotenheid van de biechtstoel verwerd tot een openbare aangelegenheid. In vroeger eeuwen werd het individu beheerst door een ideologisch of religieus machts- systeem. Er was een duidelijke dialectiek tussen regelgevers en de nalevers van de regels. Bovendien was er een sterke scheiding tussen publiek en privé, met alle taboes van dien.

"Dat is radicaal veranderd met de moderne gedachte dat het uitspreken van je innerlijk leven een voorwaarde is voor psychische gezondheid. Het lijkt een opluchting, om vrij van taboes over zulke zaken te spreken, maar er gaat volgens Foucault ook een stille dwang van uit. Want wie de verhalen aanhoort, gaat toch onwillekeurig denken dat hij zelf ook zulke dingen zou moeten doen.

"Dit effect kan bij het dagelijks zien van de activiteiten van je Facebookvrienden ook spelen: mensen gaan elkaar conditioneren. Alles waar Foucault voor vreesde, is werkelijkheid geworden. Alleen ervaart gek genoeg bijna niemand het als een nachtmerrie.


Revolutie via sociale media

"Verdraaid, nu zijn we wéér niet positief over Facebook. Laat ik dan nog één aspect noemen dat in mijn ervaring wél positief werkt. Via Facebook heb ik mensen gevonden die intensief meeleven met de situatie in Syrië. Kijk, ik denk niet dat hierdoor de wereldvrede morgen aanbreekt. Maar toch: vroeger had ik het gevoel dat ik niets kon doen. Nu is het toch makkelijker om bij de juiste mensen en op de juiste plekken te komen. Je kunt je machteloosheid in elk geval delen."

Groot: "Het spijt me, maar is dit niet een perfecte illustratie van het moderne werkelijkheidsverlies? Zoals je zelf al zegt: aan de wereldvrede draagt het weinig bij, maar het geeft wel een beter gevoel. De werkelijkheid doet er dus minder toe dan onze kijk op die werkelijkheid en het gevoel dat we erbij hebben."

Van Brederode: "Dat weet ik zo net nog niet. Op de pleinen in die Arabische landen stonden toch echt demonstranten van vlees en bloed, en die hebben in de werkelijkheid iets voor elkaar gekregen waarvan je je kunt afvragen of het ze zonder Facebook ook was gelukt. Hetzelfde geldt voor Occupy. Het is met Facebook waarschijnlijk hetzelfde als met andere media: je hebt het zelf in de hand. Gebruik je het medium om je blik te verbreden en je wereld groter te maken, of blijft het bij een grote werveling rond de eigen navel?"


Blog Trouw, 25-05-2012 (Marc van Dijk)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB