Van de eerste kus tot de laatste ademtocht

Joël De Ceulaer, Denken als ambacht. De levenswijsheid van tien Vlaamse filosofen. De Bezige Bij Antwerpen, 272 blz., 19,95


Voor zijn boek Denken als ambacht interviewde De Standaard-redacteur Joël De Ceulaer tien Vlaamse filosofen met emeritaat. Wat hebben die gesprekken hem geleerd?


1. Vermeersch heeft humor

Wist u dat Etienne Vermeersch vijfentwintig was toen hij voor het eerst een vrouw kuste? En dat hij het niet zo prettig vond, omdat de betrokkene net mosselen had gegeten? Het is maar een van de onthullende bekentenissen die Vlaanderens bekendste filosoof deed toen ik hem vorig jaar opzocht voor Denken als ambacht. Hij vertelde ook dat hij geprikkeld kan worden door een veeleer softe vorm van sadomasochisme: ‘Niet dat ik het ooit zou doen in het echte leven, maar in de wereld van de verbeelding spreekt het mij wel aan.' En hij voegde daar met een schalkse glimlach aan toe: ‘Maar moet ik dat nu overal gaan rondbazuinen?'


2. Sommigen zwijgen liever

Niet alle filosofen willen per se hun stempel drukken op het maatschappelijk debat, zoals Vermeersch dat al ruim veertig jaar doet. Sommigen stellen zich liever verdekt op, in de schaduw van de media. Samuel IJsseling, de man die het postmodernisme naar de Lage Landen bracht, gaf twee voorbeelden van filosofen die zich fataal vergisten: Heidegger koos voor Hitler en Sartre kende de verschrikkingen van het Sovjetregime maar zweeg erover. Daaruit besluit IJsseling dat filosofen zich in politieke debatten ‘zeer bescheiden' moeten opstellen.


3. Filosofie is van alles

Wat is filosofie? Simpele vraag, veel verschillende antwoorden. Voor Vermeersch, maar bijvoorbeeld ook voor zijn Gentse collega Diderik Batens, moet filosofie de vragen behandelen waar de wetenschap nog geen antwoord op heeft – Aristoteles hield zich nog bezig met natuurkunde, sinds Newton is dat wetenschap geworden. De meeste andere filosofen in Denken als ambacht leggen niet dat verband. Voor iemand als IJsseling heeft filosofie meer te maken met kunst en literatuur – filosofie helpt het onzegbare uitdrukken. Het verklaart waarom IJsseling zo van Heidegger houdt, en Vermeersch Heidegger een mistig denker vindt.


4. God is alomtegenwoordig

Vermeersch is niet de enige die een roeping kreeg en later weer uittrad. Ook IJsseling werd priester en legde later zijn ambt neer. Herman De Dijn speelde als jongeman met het idee om priester te worden, maar begreep als student dat het celibaat niets voor hem was. Herman Roelants: idem dito. Roelants, die nochtans stichtend lid is van Skepp (Studiekring voor Kritische Evaluatie van Pseudo-wetenschap en het Paranormale), worstelt naar eigen zeggen nog altijd met het idee van een persoonlijke God. Vermeersch weet zeker dat God niet bestaat. Ulrich Libbrecht vindt het godsidee van de oosterlingen veel interessanter dan dat van de westerlingen. En IJsseling weet eigenlijk zélf niet of hij nu gelovig of ongelovig is.


5. Marx leeft nog

Karl Marx is nog altijd sterk aanwezig in het wereldbeeld van een aantal oude Vlaamse filosofen, onder meer in dat van Hubert Dethier, Ulrich Libbrecht en Rudolf Boehm. Volgens Boehm was Marx een te enthousiaste verdediger van het kapitalisme: ‘Hij ging ervan uit dat het kapitalistische systeem zou leiden tot de creatie van een hogere maatschappijvorm waarin elk individu zich vrij zou kunnen ontplooien.'


6. Spinoza is de grootste

Vermeersch, De Dijn en Libbrecht zijn heel uiteenlopende filosofen. Toch hebben ze alledrie veel bewondering voor Spinoza. Vermeersch vindt troost bij de zeventiende-eeuwse denker: ‘Mensen die belang hechten aan rationaliteit, kunnen bij Spinoza lezen hoe je de emoties binnen de perken kunt houden.' Voor Libbrecht leunt het godsbegrip van Spinoza dicht aan bij dat van de Chinezen: God is gelijk aan de natuur. En De Dijn legt uit hoe Spinoza ons leert onszelf te zien als onderdeel van de natuur. ‘Als je dat doet', vertelt De Dijn, ‘dan is het mogelijk dat je jezelf plotseling ziet als het product van iets groots, iets alomvattends. En dat geeft een enorm gevoel, alsof er een explosie in jezelf plaatsgrijpt. Het is een compleet nieuwe kijk op jezelf, die tot een vorm van verrukking leidt. Tot het inzicht: ik ben een proces, ik maak deel uit van de natuur, van God, maar dat is prachtig.'


7. Het leven heeft (geen) zin

Hubert Dethier hecht veel belang aan wat hij de leer van de dubbele waarheid noemt, een onderscheid dat hij leerde bij Kant. ‘Die zag een verschil tussen de zuivere rede en de praktische rede. De praktische rede heeft alles te maken met levenskunst, de zuivere rede heeft te maken met bikkelharde wetenschappelijke inzichten. Aan de ene kant kennen mensen de sterke drang om dingen te ondernemen. Aan de andere kant is er het besef dat alles wat je doet, volslagen zinloos is.' Hier glimlachte hij. ‘Wat je ook doet of presteert of onderneemt, na je dood ben je een rottend lijk.'


8. Sterven is eenmalig

Rudolf Boehm is blind en kan bijna niet meer stappen, maar was vlak voor ons gesprek nog eens naar zee geweest. ‘Ik ben onlangs nog eens met mijn blote voeten door het water gestapt. Dat was vermoedelijk de laatste keer. Het hoort er allemaal bij, bij het leven. Een van de filosofische inzichten die ik heb verworven, is toch dat heel veel menselijke ellende voortspruit uit het feit dat mensen weigeren om sterfelijk te zijn.' Toch dient filosofie niet om ons te leren sterven, zoals de klassieken dachten. Dat weet Erik Oger: ‘Sterven doe je maar één keer, dat kun je niet leren.'


9. Vlekken zijn oké

Het boek bevat ook een interview uit 2003 met wijlen Jaap Kruit-hof. Hij vond fundamentalisme hét gevaar van de toekomst. ‘En dan heb ik het niet alleen over moslimfundamentalisme, of over het fundamentalisme van links of rechts', zei hij. ‘Nee, fundamentalisme zit vaak in hele kleine dingen.' Hij wees naar zijn trui. ‘Kijk! Een vlek. Wat zeggen de mensen dan? “Je moet een propere trui aantrekken.” Flauwekul! Zo'n vlekje doet toch niemand kwaad?'


10. Denken is ook leven

Of ze niet te veel nagedacht hebben, en te weinig geleefd? Nee, vinden ze allemaal. ‘Nadenken is ook leven', zegt Vermeersch. ‘Ik heb weliswaar de Mount Everest niet beklommen, maar ik heb een mooi leven gehad. Wittgenstein heeft op zijn doodsbed gezegd: vertel de vrienden dat ik een prachtig leven heb gehad. Ik zou dat ook kunnen zeggen.'


DS, 30-03-2012 (Joël De Ceulaer)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB