Het kwaad bestaat - Essay over goedheid en wijsheid als tegengif

Annelies Vanbelle


Tussen al de treurnis in Noorwegen stond plots een jonge krijger op. Ivar Ostebo, zestien, overleefde de schietpartij en schreef een brief aan de schutter. Zijn jeugdige vechtlust klonk aandoenlijk: ‘Wij gaan het kwaad met goedheid bestrijden, en wij zullen winnen.' In tijden van drama zijn we geneigd ja te knikken bij zoveel ontroerende naïviteit, maar heeft het Goede werkelijk een verhaal tegen het Kwade?


Het discours van Ivar Ostebo, een lid van de jeugdafdeling van de Noorse Arbeiderspartij dat bij de massacre in Utoya vijf goede vrienden verloor, is niet nieuw. Het geloof in de kracht van het goede is van alle tijden en alle culturen. ‘Al in een Babylonische passus, uit de achtste eeuw voor Christus, vinden we een gelijkaardige gedachte terug', zegt professor Etienne Vermeersch. ‘Men schrijft daar: “Doe geen kwaad aan je tegenstrever, vergeldt de misdadiger met goedheid.” Ook in Egyptische teksten uit de zevende eeuw voor onze tijdrekening, legt men uit hoe men een misdadiger tot inkeer kan brengen door hem met goedheid te bejegenen.'

Gek is dat blinde geloof in het goede, want tegen vele vormen van boosaardigheid is geen kruid gewassen. ‘Neem nu Hitler, Stalin en Mao', zegt Vermeersch, ‘individuen die hun eigen belangen volkomen centraal stellen, die immuun zijn voor het lijden van anderen. Het is nogal evident dat mensen met een dergelijke gevoelskilte niet zomaar te bewegen zijn tot goedheid.'

Even pessimistisch is de Pool Andrew Lobaczewski, auteur van ‘Political Ponerology' (ponerologie is de wetenschap van het kwaad). Hij schrijft: ‘Moraal en humanisme kunnen niet lang standhouden tegen de roofzucht van het kwaad.' Te midden van een mensonterende oorlog blijft zelfs de reinste inborst niet overeind. Goed of slecht speelt dan geen rol, iedereen wordt meegesleurd door de vernietigende storm. Enkel sprookjes hebben een happy end. De realiteit bestaat veel vaker uit tragedies.

Ivar Ostebo maakt met zijn brief van zichzelf zo'n sprookjesfiguur: na de ultieme wanhoop staat hij terug op. Hij klampt zich vast aan zijn missie, zijn ideaal. Krampachtig en bijna radicaal. Hij is een hedendaagse Harry Potter die rotsvast gelooft dat hij de kracht bezit om de heer van de duisternis neer te slaan. Hij trekt ten strijde tegen zijn Voldemort, de baarlijke duivel Anders Breivik. Beide archetypes staan lijnrecht tegenover elkaar: Potter, de gewetensvolle jongeman die een sterk onderscheid maakt tussen goed en kwaad en Voldemort, de psychopaat die niet normaal kan reageren op menselijk lijden, een sadist met een grote machtshonger.

Er zit nog een parallel met de werkelijkheid in J.K. Rowlings fabel. Voldemort is een racist, die geobsedeerd is door bloedzuiverheid. Net zoals Breivik, de typische blonde Noor die Europa wou bevrijden van de islamisering. De reminiscenties aan Hitler zijn niet ver weg, Rowling kent haar geschiedenis goed.


De duivel in ons

Alleen in sprookjes is de lijn tussen goed en kwaad zo helder. Misschien is Ostebo wel een beetje overmoedig, in zijn strakke onderscheid tussen goed en kwaad. Wij, van de Arbeiderspartij, zijn de goeden, jij, dolle schutter, bent de duivel. Beiden worden mooi gelabeld. En wat gelabeld is, zit veilig weg.

Maar zo eenvoudig is het natuurlijk niet. Etienne Vermeersch merkt op dat wat goed is voor de één, niet noodzakelijk goed is voor de ander: ‘Tijdens WO I waren de Duitsers ervan overtuigd dat het goed was om een Fransman te doden, en een Fransman was er ongetwijfeld van overtuigd dat het goed was om een Duitser te doden. Alle moslimterroristen zijn ervan overtuigd dat ze het goede doen als ze de wil van Allah volgen. Als je goed wil doen voor je gezin, doe je niet noodzakelijk goed voor je andere medemensen.' Goed doen is dus een fluctuerend begrip: pas als alle mensen ter wereld zich met elkaar zouden identificeren – wat vooralsnog een utopie is – zou men het er over eens zijn wat het goede is.

Er zit nog een angel in het discours van Ivar Ostebo. Filmregisseur Michael Haneke waarschuwde naar aanleiding van zijn film ‘Das weisse Band' voor een al te hoge moraal: ‘Als een principe absoluut wordt, dan wordt het inhumaan. Niemand die een ideaal predikt, slaagt erin om hieraan te voldoen.' Breivik is een dergelijke absolutist want extreemrechts. Maar ook de taal van Ostebo is radicaal. Hij schat de reinheid van zichzelf en zijn medestanders te hoog in. Hij predikt het goede, maar vergeet dat het kwaad in elk van ons zit. Hij kijkt weg. Zijn negatie is absoluut.

Gevaarlijk is dit, want het kwaad is des te verraderlijker als het onbewust blijft. Als we onwillig zijn om de dualiteiten van onze wezensgrond te erkennen, kan het kwaad welig tieren. Satan waart rond en kan ons elk moment bezetten. Welke ouder schrikt soms niet van zijn eigen hardheid; een te felle tik op de billen is vlug gebeurd. Ongeduld, vermoeidheid als matig excuus.

Het is op die sensatie van schaamte dat de film ‘Antichrist' van Lars Von Trier drijft: het publiek liep gechoqueerd weg uit de zaal wegens de getoonde wreedheid, de bloederigheid. En toch zat de pijnlijkste scène in iets heel kleins: de moeder die de schoentjes van haar kind bewust verwisselt: de linkse trekt ze rechts aan, de rechtse links, pijn en misvorming bij de peuter als gevolg. De moeder die het toonbeeld zou moeten zijn van goedheid, ontspoort hier helemaal. En wij kijken walgend weg: dit zijn wij niet.


De wortels van het kwaad

Het kwaad wordt bij voorkeur geïsoleerd. Net zoals Ostebo distantiëren wij ons van het boosaardige. Elke wilde schutter blijkt een eenling. Altijd heeft hij zijn daad in alle anonimiteit, in afzondering beraamd. Hij is onveranderlijk een vreemde, een buitenstaander, geen volwaardig lid van de maatschappij. Ook Breivik was naar het schijnt een timide, onopvallende jongeman. De waanzin lijkt uit het niets te komen.

Maar heel zelden is dat waar. De Nederlander Jan Storms, auteur van ‘Destructieve relaties op de schop: psychopathie herkennen en hanteren', begeleidt mensen die het slachtoffer werden van psychopaten. Steeds meer bemerkt hij dat bij psychopathie bepaalde familiale of maatschappelijke achtergronden spelen: ‘Psychopaten hebben bijvoorbeeld iemand in het voorgeslacht die lid was van de NSB, in een Jappenkamp zat of Vietnamveteraan is of iemand die trauma's opliep tijdens WO I of WO II. Het deelnemen aan een impopulaire oorlog kan grote littekens en een schuldgevoel nalaten. Als mensen dan niet op begrip kunnen rekenen van hun omgeving, moeten ze dissociëren om te overleven. Dergelijk gedrag sijpelt door naar het nageslacht.


Kennis als remedie

‘Neem nu een soldaat die terugkomt uit Afghanistan: hij of zij wordt bij thuiskomst niet plots een brave huisvader, die is niet als bij toverslag militair-af. De zware lading die hij meedraagt straalt af op zijn gezin. Vooral kinderen, die uiterst kwetsbaar zijn, moeten beschermd worden tegen de invloeden van zo'n ouder. Anders kan hun emotionele en intellectuele ontwikkeling blokkeren. Op een dergelijke manier sijpelen gebeurtenissen op macroniveau (oorlogen, maatschappelijk onrecht en onbegrip) door naar het microniveau, het gezin.'

Op dezelfde manier kunnen we ons afvragen welke familiale achtergronden of tendensen in de Noorse maatschappij ervoor hebben gezorgd dat iemand als Breivik overtuigd raakte van de noodzaak van zijn kruistocht. ‘Men zal moeten analyseren waar de oorzaak ligt van de haat van deze persoon', zegt Etienne Vermeersch, ‘waarom hij zich keert tegen de samenleving en tegen de islam, waarom hij zo overtrokken reageerde. Bekijken hoe het zit met de toevloed van migranten bijvoorbeeld, en of de maatschappij dit op de juiste manier onder controle krijgt.' De Noorse premier Jens Stoltenberg heeft alvast de oproep gedaan aan de bevolking om te reageren met nog meer openheid en tolerantie. Hij wil de democratie die hij voorstaat verder verdiepen, zonder al te naïef te zijn. Dat is volgens Storms een eerste stap in de goede richting: ‘Psychopathie tiert welig in een samenleving die slaapt. Het is niet goed om onplezierige inhouden te verdringen, want dan wordt een samenleving kwetsbaar. Wanneer je mensen bewuster maakt van goed en kwaad, krijgen destructieve individuen minder ruimte. Het goede laten overwinnen betekent dus wakker worden. In het onbewuste gedijt het kwaad. Het kwaad is altijd dom door kortzichtigheid. Maar binnen die kortzichtigheid kan het buitengewoon listig zijn.'

Hetzelfde antwoord ongeveer formuleert Lobaczewski: ‘Het enige antigif is het vergaren van voldoende kennis over de aard van het kwaad, over hoe het zijn netwerken creëert en zich verspreidt, en hoe subtiel het is in zijn listigheid.' Het kwaad ontmaskeren door analyse dus, te kijk zetten als een naakte keizer. Dat is het voornaamste weerwerk dat we kunnen bieden. Het radicale geloof in liefde en goedheid van Ostebo, onze Harry-Potterfiguur, is ontroerend, maar zal niet volstaan. Dat de kille Noren, eenlingen bij uitstek, elkaar nu plots beginnen te omhelzen is mooi, maar geen oplossing op lange termijn. De redding schuilt in wijsheid, niet in blinde emotionaliteit. Alleen in sprookjes wijkt de booswicht voor een nobel hart.


DS, 06-08-2011 (Annelies Vanbelle)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB