Schoonheid redt - Over het verschil tussen schoonheid en waarheid


In alle opzichten is schoonheid mooier dan waarheid, vindt Rik Torfs . ' Schoonheid is niet jaloers, waarheid wel. Waarheid vraagt exclusiviteit, ze bestaat slechts bij de gratie van de onwaarheid van andere ideeën.'


In de vroege ochtend van 7 april 2005 had ik een afspraak met Jan Becaus op de Piazza del Risorgimento in Rome. Die dag werd paus Johannes Paulus II begraven, en wij zouden deze gebeurtenis voor de VRT becommentariëren. Een taxi had mij, vanaf de Via Nazionale, zo goed en zo kwaad als het kon, in de buurt gebracht. Maar overal in de stad kampeerden pausaanhangers, Kroaten, Polen, Slovaken. Zij lagen in tenten, of gewoon op de grond in een slaapzak. Of zij tokkelden een beetje wezenloos op een gitaar, in het donker van de nacht die langzaam week voor schuchter ochtendlicht. Overal mensen. Ik stapte er langs en er overheen. Ik zou liegen als ik beweerde dat het een zootje was, met zwerfvuil en lege bierblikjes overal. Dat was niet zo. De sfeer bleef sereen. Maar toch: er was te veel volk en te weinig Rome.

Toen de plechtigheid voorbij was, gebeurde er iets merkwaardigs. De kist met daarin de dode paus verdween. Het volk stroomde langzaam weg. Er kwamen op het plein lege plekken, die zeker niet lelijker waren dan de prominenten die er voorheen op stoeltjes zaten. Kardinalen keuvelden na op de stenen achter de basiliek, in kleine groepjes en in groot ornaat. Ze staken een sigaret op en glimlachten net zoveel als de omstandigheden het toestonden. Langzaam verdween iedereen, het grote moment was voorbij, de onsterfelijke paus was overleden en had zijn glorieuze uitvaart gehad.

En toch. Toch had ik heel sterk het gevoel dat het wezenlijke bleef, dat het zelfs nu meer dan ooit zichtbaar werd. Je zag weer de colonnade van Bernini, het van mensen bevrijde Sint-Pietersplein, de hoeken en de kantjes van zuilen en façades. En in de verte lag de stad, waarover steeds meer wolken samentroepten, slordig, helemaal anders dan de tot in de kleinste details geregisseerde uitvaart. Vreemd genoeg vond ik de begrafenis opeens niet meer belangrijk. Pausen komen, pausen gaan. Zij hebben een tijdlang macht en prestige. Vrouwen huilen bij hen uit, volwassen mannen kussen hun ring, kinderen worden uitgestuurd om door hen te worden omhelsd. Maar bij hun dood blijven alleen de gebouwen over, die er ook al waren toen de vorige pausen leefden en stierven. Nooit protesteerden zij, nooit juichten zij. Zo is schoonheid nu eenmaal. Zij kiest niet in je plaats. Zij dwingt je om zelf te kiezen. En zij is minder sterfelijk dan de herauten van het eeuwige leven.

In alle opzichten is schoonheid mooier dan waarheid. Ze is dat per definitie, want mooi zijn ligt dichter bij het woord schoonheid dan bij het begrip waarheid. Maar de superioriteit zit ook dieper. Schoonheid is niet jaloers, waarheid wel. Ze kan zo benepen zijn, de waarheid. Ze vraagt exclusiviteit, ze bestaat slechts bij de gratie van de onwaarheid van andere ideeën. Dat is wat godsdiensten opeisen: omdat zij de waarheid kennen, vergissen alle anderen zich. Vreemd genoeg verliest juist dan de waarheid haar grandeur. Plotseling verkrijgt ze de geur van dadels, de metalen stem van de moëddzin, de smaak van wijwater. De waarheid faalt niet omdat ze zelf wil schitteren, maar omdat ze anderen probeert uit te sluiten. Wat trouwens niet meteen van zelfvertrouwen getuigt.

Schoonheid daarentegen is niet jaloers. Kunstenaars zijn dat natuurlijk wel, zij zijn geen haar beter dan pausen en profeten. Maar schoonheid? Zij is stoïcijns. De gebouwen van Rome trotseren de stormen van de geschiedenis, zij haten de pausen niet en zij beminnen hen evenmin. Schoonheid sluit niemand uit. Neem nu een absoluut volmaakt schilderij, het zelfportret dat Albrecht Dürer in 1500 schilderde, en waarop hij eruit ziet als een Messias die elke kruisiging zal overleven. Het hangt in de Alte Pinakothek in München en het is volmaakt. Maar sluit dit schilderij de perfectie van andere schilderijen uit? Helemaal niet. Anders dan absolute waarheid, is absolute schoonheid genereus. Daarom kan kunst de wereld redden, en godsdienst niet. Dit is overigens geen pleidooi tegen godsdienst. Niet alles wat de wereld niet kan redden, moet worden afgeschaft, anders had ook voetbal geen bestaansrecht meer.

Schoonheid heeft mijn geloof gered. Als zij zich onontkoombaar aandient, in de kunst of in de natuur, overstijgt zij de mens en zijn denkvermogen, vaak ook zijn emoties. Dan heeft ze iets transcendents, dat doet vermoeden dat wij maar heel weinig zien en voelen van wat er werkelijk is. Dankzij schoonheid ben ik katholiek gebleven, ondanks de kerk, waarvan ik precies door de schoonheid de geweldige relativiteit meer en meer ben gaan inzien. Het falen van de kerk is een bewijs dat schoonheid groter is dan waarheid.

Wat maakt schoonheid zo sterk? Schoonheid raakt zowel het hart als het verstand. Maar anders dan wij vaak vermoeden. Schoonheid bevestigt nooit het evidente. Ze laat het hart denken en het verstand voelen. In beide gevallen gaat het om intrusie. Schoonheid dringt binnen in een sfeer waarvan ze de innerlijke logica verstoort. Zo bestaan er intelligente en domme schilderijen. Intelligentie is zonder meer een criterium van schoonheid. En essays die in hun scherpe verstandelijke analyse ongevoelig blijven, schreeuwen hun ongelijk uit. Redeneringen kunnen kloppen als een bus en toch vreselijk onwaar zijn, omdat ze het universum reduceren tot de schrale gevoelswereld van de schrijver. Gek genoeg schuilt hier dikwijls ook de zwakheid van conceptuele kunst. Zij faalt niet omdat ze te min de zinnen streelt, maar juist omdat zij te weinig het verstand beroert: vaak slaagt de kunstenaar er alleen maar in om één simpel en eenzinnig idee aan te reiken. Conceptuele kunst is zelden te moeilijk, vaak te gemakkelijk.

Bovenal is schoonheid ongrijpbaar. Mensen menen de waarheid in pacht te hebben, maar niet de schoonheid. Menselijk verval is niet te stuiten. Haren worden grijs, rimpels banen hun weg, de taille blijft niet onder controle. Misschien volgen de rolstoel en het bed. De waarheid blijft, de schoonheid verdampt. Al worden, vreemd genoeg, mensen vaak onverwacht mooier als de waarheid hen verlaten heeft.

Rik Torfs is hoogleraar kerkelijk recht KU Leuven


DS, 19-09-2008

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB