Vijf filosofen herontdekken ervaring


De vijf wijsgerige boeken op de shortlist van de Socrates Wisselbeker gaan over ervaring. Is dat toevallig, of zegt het iets over ontwikkelingen in de filosofie? En wat beweegt de schrijvers die vanavond de trofee hopen te winnen?


De auteur van het meest ’urgente en oorspronkelijke’ Nederlandstalige filosofieboek krijgt vanavond de Socrates Wisselbeker 2008.

De vijf kanshebbers schrijven allemaal over ervaring. Die is lange tijd een verschoppelingetje geweest in de wereld van de filosofen. De genomineerde boeken herwaarderen de ervaring.

„Als filosofie niet uitgaat van een eigen ervaring, is ze gewoonweg niet interessant”, verklaart genomineerde Erik Oger. En Maarten van Buuren voegt daar aan toe dat alles uiteindelijk ’innerlijke ervaring’ is.

Zij en de drie andere kanshebbers beschrijven allemaal een fenomeen aan de hand van een eigen belevenis. Dat maakt volgens de jury van de Socrates Wisselbeker de filosofie ’toegankelijker’.

De bijna messiaanse boodschap die alle genomineerde werken vertolken is: laat je door het leven overvallen, en probeer minder controle uit te oefenen op wat je overkomt.

„Daarmee zetten ze”, meent jurylid Florentijn van Rootselaar (Filosofie Magazine), „een opvallende stap in de Nederlandse filosofie”. De ervaring krijgt, in tegenstelling tot voorgaande jaren, weer een centrale rol toebedeeld.

Zo begeeft de filosofie zich op een terrein dat, volgens de Vlaming Oger, „misschien wel beter gekend is in andere dan westerse culturen, en nog te weinig in concepten van ons westerse denken is gevangen”.

Alles begint bij ervaring. Dan pas komen de gedachten.


Even loste mijn ’ik’ op

Maarten van Buuren zoekt in ’De innerlijke ervaring’ naar wat het leven de moeite waard maakt. Een grensoverschrijdende ervaring, die bestaat uit het kortstondig oplossen van het ’ik’. Zo’n moment beleefde hij zelf tijdens een wandeling.

„Ik wilde tot mezelf komen in een tijd dat het niet zo goed ging. Al wandelend vroeg ik me af wat het leven de moeite waard maakt. Wat de momenten zijn waar je op terug kunt vallen in momenten van crisis. Niet in de traditionele zin, maar als ervaringen in een tijd waarin het niet meer makkelijk is om een bestemming te vinden.

Op dat moment kreeg ik een transcendente, of mystieke ervaring. Ineens voelde ik me intens verbonden met de wereld om mij heen en leek het alsof ik die wereld wás. Het voelde alsof ik een waarheid raakte.

Met behulp van het werk van Franse schrijvers als Proust, Musil vond ik de woorden waarin die ervaring zich het beste laat omschrijven. Een mystieke ervaring is het verliezen van het ego, bijna boeddhistisch. Filosofie moet gaan over datgene waar het om gaat in het leven. Hierom.”


Beeld van God ís God

Paul Moyaert verzet zich in ’Iconen en beeldverering’ tegen de gedachte dat godsdienst wetenschappelijk valt te verklaren. Ze laat zich alleen begrijpen in de praktijk.

„Op vakantie op Kreta bezocht ik een klooster; ik ga niet graag naar het strand. Daar zag ik dat gelovigen alles met iconen deden, behalve ernaar kijken. Ze kusten ze en hielden ze tegen hun hart. Ik wilde begrijpen wat ze deden, ik wilde de devotie uit mijn eigen katholieke jeugd begrijpen.

Maar er was geen filosoof die mij daar iets over kon vertellen. Wat mij in een klap duidelijk werd, toen ik deze mensen zag, was dat religie zich alleen laat begrijpen als praktijk. Religie is geen rationele onderneming; wie dat beweert, maakt haar belachelijk. Het gaat om de relatie tussen de gelovige en het geloofde.

Beelden van goden of zelfs foto’s van geliefden brengen het afgebeelde dichtbij. Een afbeelding van God ís God, zou je zelfs kunnen zeggen. Een afbeelding van een geliefde ís de geliefde – waarom kussen geliefden elkaars foto’s anders? De relatie tussen beeld en degene die dat beeld vereert, vond ik zo spannend en ontroerend, dat ik besloot daar over te gaan schrijven. Het gaat in religie niet om waarheid.

Religie valt niet te verdedigen door te zeggen dat het een rationele onderneming is.”


De historische sensatie

Frank Ankersmit stelt in ’Sublieme historische ervaring’ dat we niet per se een context van kennis nodig hebben wanneer we het verleden willen begrijpen.

De historische ervaring kan het verleden dichtbij brengen en stelt ons in staat om kennis over het verleden op te doen, die niet hoeft te wijken voor een historische ’objectiviteit’.

Ankersmit: „Ik wil de geschiedenis laten herleven. Mijn werkkamer heb ik volledig ingericht in achttiende-eeuwse sfeer. Die tijd is mij dierbaar en ik wil haar graag zo dichtbij mogelijk halen. Volgens historici kan dat niet. Volgens mij wel. Je kunt niet over geschiedenis schrijven als je de band met het verleden vergeet.

Het verleden lijkt een afgesloten gebied te zijn. We leven in het heden en ergens tussen ons en dat wat voorbij is, ligt een breuklijn die ons van het verleden scheidt.

Alles wat er achter die breuklijn ligt noemen we ’object’ en dus onkenbaar voor ons, subjecten. Het is moeilijk om dat gebied te ervaren. Maar op het moment dat je met het verleden geconfronteerd wordt, ontstaat er een historische sensatie.

Tijd en afstand vallen weg en je staat oog in oog met de tijd zelf. Het gaat mij er niet om iets objectiefs te zeggen over het verleden.

Ik probeer het beter te begrijpen. Door te ervaren.”


Het goede van vervelen

Awee Prins roept de lezer in ’Uit verveling’ op om te stoppen met het vluchten voor verveling.

Door verveling te ervaren, worden we teruggeworpen op onszelf, meent Prins, en de leegte die dat met zich meebrengt stelt ons in staat om ons te laten overvallen door het leven. Of, simpel gezegd, om werkelijk te leven.

Prins: „Ik heb een mooie jeugd gehad. Ik behoor tot de vijf procent van de wereldbevolking die alles heeft. Rond mijn achttiende ontdekte ik dat ik me door al die welvaart kapot verveelde. Nu ben ik ervan overtuigd dat meer mensen daar last van hebben, al weten ze het niet.

Dat is de onderdrukte grondstemming van deze tijd. Mensen slaan ervoor op de vlucht, gaan naar de Nacht van de filosofie, of naar de film. Maar wie verveling toelaat, de totale leegte en betekenisloosheid, beleeft een waardevol moment van verstilling. Dat is enige weg naar een ’leven voor de dood.’

De dichter Pessoa schreef: „Wijs is wie het leven eentonig maakt, want dan heeft elk klein voorval het voorrecht bewonderd te worden.”

Verwondering en bewondering zijn de houdingen die het leven betekenis geven. Kleine kinderen verwonderen zich voortdurend en vervelen zich nooit.

In mijn boek vraag ik: Leef je, of ben je op de vlucht? Tot mijn spijt moet ik bekennen dat ik tot de categorie vluchters behoor.”


Zien door weg te kijken

Erik Oger stelt in ’Nachtoog, schuine wegen van de filosofie’ dat ’de weg niet altijd daar is waar de wil is’, sterker nog: doordat we iets willen, bereiken we het niet. Het alternatief: stel je open voor wat zich ongewild aandient en ervaar het leven in plaats van het te beheersen.

„Als militair ontdekte ik dat, wanneer je in het donker naar een voorwerp kijkt, iets beter ziet als je er schuin langs kijkt. Dat is het nachtoog.

Het oog is niet overal even gevoelig. Bij weinig licht zie je beter met de randen van je oog. Dat heeft met de hoeveelheid kegeltjes en staafjes aan de randen van het netvlies te maken.

Dat werd de leidraad voor mijn boek, waarin ik aantoon dat het, op weg naar je doel, soms helpt om je eigen persoontje te vergeten.

Er zijn honderen nachtoog-ervaringen. Als je hard probeert om in slaap te vallen, lukt het niet.

Wie direct het geluk nastreeft, wordt door de krampachtigheid waarmee hij dat probeert, juist ongelukkig.

Vaak is het zo dat we ons doel wel bereiken wanneer we het niet meer direct nastreven.

De slapeloze valt in slaap als hij schaapjes telt, de ongelukkige wordt gelukkig als hij zich met andere dingen bezig houdt.”


Trouw, 11-04-2008

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB