Niets mag, alles kan: De Chinese reus


China nadert met rasse schreden de status van economische supermacht. Maar wordt het ook een politieke wereldmacht? De Nederlandse Chinakenner Henk Schulte Nordholt denkt van niet: 'Groot en rijk zijn, volstaan niet.'


'ALS iedere Chinees een inch aan zijn jas toevoegt, kunnen de textielfabrieken van Lancashire voor altijd draaien!'' riepen de Engelse industriëlen in de negentiende eeuw enthousiast uit. Dat refrein herhaalde Sydney van den Bergh, de topman van Unilever, na een bezoek aan Peking in 1964: ,,Stel dat we aan iedere Chinees een stukje zeep verkopen!''

De fascinatie met de enorme Chinese markt is al oud, zo blijkt uit het bijzonder pittige boek De Chinacode ontcijferd . De auteur, Henk Schulte Nordholt, is zowel academicus als zakenman, een zeldzame combinatie. Hij werkt al dertig jaar in China.

Maar die dromen van ongebreidelde winst botsten al snel met de harde realiteit. De meeste Chinezen waren te arm om wat dan ook te kunnen kopen.

Daar is nu verandering in gekomen. Als je naar het gemiddeld inkomen per hoofd van de bevolking kijkt - 1400 dollar in 2005 - is China nog lang niet rijk, ,,maar de groep die op landelijk niveau met regelmaat de portemonnee opentrekt voor andere zaken dan voedsel, kleding en huisvesting telt minimaal 150 miljoen mensen, meer dan de bevolking dan Japan.''

De Chinacode ontcijferd is veel meer dan een boek over zakendoen in China. Het is een aanrader voor al wie dieper wil kijken, want China is in de eerste plaats een cultuur, en dan pas een markt. ,,China is geen hype, China is. Een oeroude existentie die razendsnel moderniseert maar evengoed onveranderlijk is,'' schrijft Schulte Nordholt. ,,China is niet exotisch, maar wel anders. Hoe langer je er woont, hoe meer je erachter komt hoe anders het is.'' Onder de moderniteit blijft het oude China bestaan, met een waardesysteem en omgangsvormen die radicaal verschillen van de westerse.

Schulte Nordholt studeerde in de jaren zeventig sinologie. ,,Ik wilde talen studeren maar zag me later niet voor de klas staan. Ik had een goede vriend die Japans studeerde. China zat toen potdicht wegens de maoïstische waanzin. Maar ik dacht: het is een groot land, misschien wordt het ooit wel wat. En ik koos voor sinologie.''

Na zijn studies werkte Schulte Nordholt voor het Nederlandse ministerie van Economische Zaken en maakte enkele reizen naar China. ,,In 1985 kreeg ik de kans naar China te gaan. Er groeide stilaan meer openheid in China, de Amrobank opende als eerste een kantoor in Peking, en ik had het profiel dat ze zochten. Ik heb wel eerst drie maanden in Hongkong verbleven. Ik moest een secretaresse hebben en die was in heel China niet te vinden.

In 1992 heb ik mijn stoute schoenen aangetrokken en heb met een Chinese vriend een bedrijf opgericht, Hofung Technology. 1992 was een cruciaal jaar voor China. Sommige oudere partijbonzen wilden het land weer helemaal dichtgooien. De beweging voor democratie van 1989 had immers getoond hoe nefast de buitenlandse invloeden op de jeugd waren. Maar de bejaarde leider Deng Xiaoping wist het tij te keren.''

MET Deng begon de opmars van China. De hele wereld voelt al de invloed van de niet te stelpen Chinese honger naar energie en grondstoffen, en van de toegenomen economische en dus politieke en diplomatieke macht van het land. Maar wordt China naast een economische grootmacht ook een wereldrijk? Schulte Nordholt denkt van niet.

Groot en rijk zijn volstaan niet, zegt hij. ,,Een wereldmacht heeft ideeën, normen en waarden met universele aantrekkingskracht. Het oude rijk dat China nog steeds is, heeft die niet.''

Schulte Nordholt geeft enkele voorbeelden: het Romeinse rijk introduceerde de idee van het staatsburgerschap. Mensen van diverse origine konden trots zeggen: civis Romanus sum . ,,Dat concept van gelijkheid van rechten en plichten was toen revolutionair. De troepen van Napoleon droegen de ideeën van vrijheid, gelijkheid en broederschap uit, die een blijvende invloed hadden. De Britten verspreidden het concept van onafhankelijke rechtspraak en goed bestuur. Dan veroverden de Verenigde Staten de geesten met de boodschap dat iedereen recht had op life, liberty and the pursuit of happiness .''

China mag zinderen van de economische energie, maar als maatschappijmodel is het weinig aantrekkelijk. ,,Op ongelijkheid gebaseerde stabiliteit spreekt veel autoritaire regimes aan. Maar het lijkt op den duur geen serieuze concurrent voor het liberalisme en de democratie van het Westen,'' schrijft Schulte Nordholt. In een boeiend historisch overzicht beschrijft hij hoe onveranderlijk China's politieke cultuur van centralistische en arbitraire machtsuitoefening is. ,,China wordt niet door wetten geregeerd, maar door mensen.'' ,,China's culturele traditie is niet the rule of law maar rule by law ,'' zegt de auteur. ,,De wet staat in dienst van de machthebbers, het principe 'iedereen gelijk voor de wet' bestaat er niet.'' Mao behoorde daarin geheel tot de Chinese traditie. ,,Hij was extreem centralistisch, extreem xenofoob. Hij deed de rechtsstaat af als een uitvinding van de bourgeoisie om het volk te onderdrukken.''

Doordat China geen rechtsstaat is, is het ,,een land waar niets mag, maar waar alles kan.''

,,Er heerst een grote mate van willekeur. Het systeem berust op relaties. Kaderleden van bedrijven zijn soms de hele dag aan het bellen. Ze contacteren relaties of knopen er nieuwe aan. Chinese zakenlui zijn voortdurend bezig een netwerk van relaties te ontwikkelen. Dat is nodig, want je kunt niet terugvallen op een objectief systeem van regels, op de bescherming van de wet.''

Zo'n systeem is een voedingsbodem voor corruptie. Ook dat is een oud zeer. Een traditioneel gezegde luidt: ,,Als je honderd ambtenaren ophangt, is er maar één onschuldig.''

VEEL westerlingen die in China gewerkt hebben, vonden dat een boeiende ervaring, maar ze vinden ook dat de Chinese maatschappij erg hard is. ,,Er is geen traditie van gemeenschapszin of burgerzin,'' zegt Schulte Nordholt. ,,Goed en kwaad zijn relatieve begrippen. Het komt erop aan niet tegen de lamp te lopen, het gezicht niet te verliezen. Daarom schrijf ik: China is niet een cultuur van schuld, maar van schaamte.''

Veel buitenlanders zijn geschokt door de afwezigheid van humanistische waarden in China. ,,Die waarden behoren niet tot het Chinese erfgoed. Dat is een heel groot verschil met onze cultuur. China is nooit door het christendom beïnvloed en dat is merkbaar. Onze opvattingen over mededogen, solidariteit, en onze bekommernis om alle mensen ongeacht ras of nationaliteit zijn de Chinezen vreemd.''

Dierenrechten zijn er al helemaal ondenkbaar. Schulte Nordholt was getuige van enkele bloedstollende incidenten. ,,In een dierentuin in Peking doofden de bezoekers hun sigarettenpeuken uit op apen; krijsend drukten de dieren zich tegen de hoeken van hun piepkleine kooien aan.''

Hervormingen worden dan ook niet doorgevoerd ter wille van de mensenrechten, maar ad hoc, als de noodzaak zich laat voelen. ,,De rivier oversteken door de stenen te voelen,'' noemen de Chinezen dat.

China mag dan kapitalistisch lijken, het blijft een communistisch systeem. Democratische hervormingen staan zeker niet op de agenda.

,,Politieke hervormingen leiden in het denken van de huidige leiders tot een verstoring die China afhoudt van waar het naar hun diepste overtuiging recht op heeft: het herwinnen van de status van grootmacht. Niets mag de verwezenlijking van dat doel in de weg staan, aan stabiliteit zal koste wat het kost worden vastgehouden.''

Het nationalisme wordt sinds de jaren negentig weer erg gestimuleerd. ,,De liefde voor het vaderland komt in de helft van de teksten van mijn schoolboeken voor, ook in die van chemie of wiskunde,'' schreef de achttienjarige Vlaamse scholier Jonas Schepens in deze krant ( Grensverleggers , 27 maart). Hij doet zijn laatste jaar middelbaar over in China.

Schulte Nordholt beaamt die vaststelling. ,,Sinds de jaren negentig leggen de schoolboeken weer sterk de nadruk op de vernederingen die buitenlanders China hebben aangedaan.''

Buitenlanders onderschatten vaak hoe gevoelig dat nationalisme ligt. ,,De Amerikaanse sportschoenenfabrikant Nike lanceerde eind 2004 een advertentie waarin basketbalster Lebron James de strijd aanging met een kungfu-meester. James won. De chatrooms stroomden al snel vol met gekrenkte reacties in de trant van: 'de gevoelens van het Chinese volk zijn diep gekwetst.'''

DIE nationale trots is er de oorzaak van dat China geen enkele beknotting van zijn macht aanvaardt. Er is geen sprake van dat ook maar een stukje grondgebied zich zou afscheiden van dat ,,rijk dat een enorme vergaarbak is van volkeren en culturen, met honderden talen en dialecten die maken dat een Noord-Chinees geen woord kan wisselen met een Kantonees. China moet één geheel blijven, en het komt er niet op aan hoeveel bloed daarvoor moet vloeien,'' zegt de schrijver.

Het grootste gedeelte van de bevolking staat achter een beleid dat voorrang geeft aan economische ontwikkeling en nationaal aanzien. ,,Dit volk kent geen traditie van vrije meningsuiting en heeft zelfs de grootste moeite met het formuleren van een eigen mening, wat onderhandelingen vaak bemoeilijkt. Het individu is in China van oudsher geheel ondergeschikt aan het collectieve, aan het gezag. Daarom is China het land bij uitstek van grote projecten, zoals de Grote Muur. Het gezag vond het altijd normaal daarvoor grote aantallen onderdanen te ronselen.''

Op vragen over mensenrechten antwoorden Chinese leiders vaak geïrriteerd dat de economische vooruitgang de beste dienst is die je de mensenrechten kunt bewijzen. China heeft de afgelopen jaren enorme stappen vooruit gezet, met een jaarlijkse groei van negen procent en een groeiende middenklasse die enthousiast consumeert na de Mao-jaren, die ,,kaal, grijs en miserabel'' waren.

Maar wordt dat succesverhaal niet bedreigd? In zijn boek somt Schulte Nordholt de problemen op: de enorme kloof tussen de stad en het platteland, die tot toenemende spanningen leidt; de energieverspilling; de te lage investeringen in onderwijs (minder dan in India en Maleisië); de verregaande milieuvervuiling; het gebrek aan rechtszekerheid dat investeerders kan afschrikken; de wijdverspreide corruptie.

Is een uiterst autoritair, centralistisch regime de beste manier om die uitdagingen aan te pakken? Een pluspunt is dat een dergelijk regime op lange termijn kan plannen, zegt Schulte Nordholt. ,,De Chinese overheid heeft getoond dat ze reageert op grote problemen zoals de armoede van het platteland of de verregaande vervuiling. Een nadeel is natuurlijk dat de beslissingen door een heel klein clubje mensen genomen worden, met het risico op grote vergissingen. En er is het gevaar dat je de stabiliteit ondergraaft als je niet genoeg ventielen openlaat waarlangs ontevredenheid kan worden gelucht.''

Toch zal het nieuwe land van de onbeperkte mogelijkheden zich blijven ontwikkelen, meent Schulte Nordholt. ,,De bruisende dynamiek van China is bijna tastbaar en doet weldadig aan in vergelijking met het overgereguleerde en ingeslapen Europa,'' schrijft hij. Bedoelt hij dat Europa zich koestert in een gouden nazomer, maar straks niet meer zal meetellen tussen de Verenigde Staten, de nieuwe giganten in het Oosten en de opkomende grote spelers in het Zuiden?

,,Ik wil zeker niet onderschatten wat we in Europa hebben. Prachtige steden, schone lucht, mooie musea, maatschappijen met veel gelijkheid. Maar China, dat knettert, je voelt het leven.''


DS Letteren (Mia Doornaert) 05-05-2006

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB