Elke Vlaming moet inburgeren!


'Het is simpel: ofwel slaan we elkaar de kop in, ofwel praten we met elkaar.' Antropologen Rik Pinxten en Koen De Munter over de creolisering van het Westen, racistisch multiculturalisme en allesbehalve universele mensenrechten.


'Naïviteit zou misdadig zijn, maar hoop lijkt gerechtvaardigd.' Met die optimistische woorden eindigt De culturele eeuw, het nieuwe boek van antropologen Rik Pinxten en Koen de Munter (UGent) dat deze week wordt gepresenteerd. Pinxten, die ook voorzitter is van de Humanistisch Vrijzinnige Vereniging van Vlaanderen, verricht al jarenlang veldwerk bij de Navajo-indianen in Noord-Amerika, en De Munter bestudeerde lange tijd de indianen van de Andes. 'Ik ben nog niet zo lang terug uit Bolivia en daardoor bekijk ik de samenleving hier van op een grotere afstand dan Rik', zegt hij. Toch is hun conclusie dezelfde: we leven in een overgangsperiode van westers overwicht naar gedeelde invloed, van een min of meer monoculturele samenleving naar mengculturen. Dat blijkt een vruchtbare bodem te zijn voor allerlei fundamentalistische theorieën, zoals extreemrechts in Vlaanderen, die teruggrijpen naar oude waarden en gebruiken. 'De jongste twintig jaar komen overal ter wereld bewegingen op die culturele eigenheid vooropstellen. Een louter Vlaams fenomeen is dat dus niet', aldus Pinxten. 'Telkens als ik ergens een lezing geef, word ik geconfronteerd met de immense vooringenomenheid van veel mensen.' Dus tikt hij zijn toehoorders, net als de lezers van De culturele eeuw, keer op keer op de vingers.

RIK PINXTEN: Hoe vaak vragen mensen zich niet hardop af waarom de islamieten maar niet mee willen? Met andere woorden: die islamieten hinken achterop. Allerlei notabelen verkondigen zonder blikken of blozen de grootste onzin. Dat de islam de verlichting nog niet heeft doorgemaakt, bijvoorbeeld. Totale nonsens! De verlichting past in de geschiedenis van ónze traditie. Ik maak me vaak ontzettend kwaad over zulke beweringen van zelfverklaarde intellectuelen. Ze blijven hun onkennis maar herhalen: wij lopen op kop, de anderen volgen en dus zijn wij superieur. Ze weigeren in te zien dat we sinds de val van de Berlijnse Muur in een overgangsperiode zitten. Als het zwaartepunt al niet verschuift, dan zullen we in de nabije toekomst toch minstens rekening moeten houden met sterke partners, zoals China, India, Japan en Latijns-Amerika. Wat de economie betreft, wordt het Westen vandaag al met andere sterke machten geconfronteerd, en binnenkort zal dat wellicht ook op politiek en militair vlak gebeuren. Zijn we daarop voorbereid? Nee hoor, we geloven nog altijd dat de anderen ons aan het bijbenen zijn.

KOEN DE MUNTER: Voor alle duidelijkheid: wij willen geen verhaal vertellen van het slechte Westen versus de rest van de wereld. Alleen zien we overal hoe westerse landen denken dat ze alle problemen kunnen aanpakken op basis van hun eigen overtuigingen. Dat is op zijn zachtst gezegd bijzonder kortzichtig, en sluit zeker niet aan bij de belevingswereld van het gros van de wereldbevolking.

PINXTEN: Daarom erger ik me ook zo aan dat trialoog-initiatief bij ons. Vertegenwoordigers van de katholieke Kerk, de islam en het jodendom zitten samen aan tafel om allerlei dingen te regelen. Wat voor een conservatief gedoe is dat nu weer? Waarom sluiten ze vrijzinnigen, boeddhisten, hindoes en de aanhangers van een zestigtal andere levenbeschouwingen zomaar uit? Alleen de boekgodsdiensten! Alsof die de meerderheid van de Vlamingen zouden vertegenwoordigen. Ze redeneren duidelijk vanuit een superioriteitsgevoel. Zo zijn ze tegen euthanasie, terwijl 80 procent van de Vlamingen daar vóór is. Bizar!

DE MUNTER: Je kunt nu eenmaal geen open gesprek voeren als je bij voorbaat al groepen uitsluit, want dat getuigt van een grote vooringenomenheid.


En die vooringenomenheid staat een echte multiculturele samenleving in de weg?

DE MUNTER: Ik heb het liever over interculturaliteit. Wereldwijd creoliseren of hybridiseren de samenlevingen. Er bestaan geen geïsoleerde culturen meer - voor zover dat ooit al het geval is geweest - en ook de westerse wereld wordt steeds meer gemengd. Dat gaat veel dieper dan Marokkaans eten of Latijns-Amerikaanse kleren, hè. De vraag is dus niet of we zo'n gemengde cultuur willen, maar wel hoe we daar in de praktijk het best mee omgaan. Daartoe moeten we eerst onze eigen ideeën ter discussie durven te stellen. Neem nu de persoonlijke vrijheid waar de westerse mens zo hoog mee oploopt. De meeste mensen denken dat we ons daarmee van andere culturen onderscheiden. Maar die vrijheid is relatief, want we kiezen massaal voor hetzelfde soort eten, dezelfde gezinsvorm, dezelfde huizen.

PINXTEN: Vaak denken we dat wat voor ons vanzelfsprekend is, dat ook voor de rest van de wereldbevolking is. Zo vinden we het heel normaal dat onze moderne wereld in staten is ingedeeld en alle inwoners als burgers worden beschouwd. Een burger is als het ware een containerbegrip: het is niet alleen een politieke en juridische eenheid, maar ook een lichaam, een moreel bewustzijn en - zo je wilt - een ziel. Dat is ook het uitgangspunt van De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, waarin alles rond de individuele burger draait. Nochtans ligt het in sommige culturele tradities helemaal niet voor de hand om die burger, dat individu centraal te stellen. Dat bleek in de jaren zeventig in de Verenigde Staten duidelijk toen advocaten zich wilden inzetten voor Navajo-vrouwen die zonder het te beseffen toestemming hadden gegeven om zich te laten steriliseren. Die indiaanse vrouwen voelden zich in de eerste plaats slecht behandeld als lid van hun clan, want bij de Navajo is het belangrijkste aspect van je identiteit de lijn van bloedverwantschap aan moederskant. Dat was een groot probleem, want een rechtszaak kun je alleen als individu aanspannen en niet als clanlid.

Ik denk niet dat andere culturen onze expliciete keuze voor het burgerschap zomaar zullen blijven pikken. China heeft De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens alleen maar aanvaard om te mogen meespelen met de Wereldhandelsorganisatie (WTO). Maar als de macht van dat land blijft groeien, zal het over een tijd wellicht nieuwe eisen stellen.


Beseffen westerlingen ten volle wat burgerschap inhoudt?

PINXTEN: (zucht) In principe zou elke burger alle wetten moeten kennen en naleven. Alleen is dat tegenwoordig onmogelijk. Door de wildgroei van Europese richtlijnen, wetten, decreten en gemeentelijke reglementen weet niemand nog welke regels hij moet respecteren. Contradictorisch genoeg is de rechtsonzekerheid toegenomen met de opkomst van het geschreven recht. Op verschillende plaatsen in de wereld zien we dat mensen hun recht niet kunnen laten gelden omdat ze tot een arme minderheid behoren, en daarom terugvallen op traditionele gebruiken. Omdat ze slecht bediend worden door de zogenaamd objectieve rechtspraak, stappen ze uit dat systeem en kiezen ze voor common law.

DE MUNTER: Zo duiken er al een paar jaar lang verhalen op over Bolivianen uit afgelegen dorpen die het recht in eigen handen nemen. Ze grijpen terug naar het inheemse recht, en dat leidt in extreme gevallen zelfs tot lynchpartijen. Ze zijn daar ook gewoon om politici voortdurend op hun daden te beoordelen. Daarom zal Evo Morales, de nieuwe indiaanse president, het ook niet gemakkelijk hebben om zich staande te houden te midden van zijn eigen achterban. Want wat zijn die mensen gewoon? Als een burgemeester in een Boliviaans dorp zijn werk niet doet, wordt hij omgekeerd op een ezel gezet en de straten doorgejaagd. Zulke tradities, waar ze bijzonder trots op zijn, biedt hen houvast binnen die grote staatsmoloch. Door hun politici rechtstreeks tot de orde te roepen, denken ze greep te hebben op hun samenleving. Het is dan ook niet zo vreemd dat Morales beweert dat hij zal proberen te besturen door te gehoorzamen. Dat klinkt erg populistisch, maar het is wel een nadrukkelijke verwijzing naar zijn afkomst.

PINXTEN: In het Westen denkt men dat er orde is zolang alles in wetten en decreten is gegoten. Daardoor ontstaan bergen wetten waarin geen kat haar jongen nog terugvindt. Alleen wie erg kapitaalkrachtig is, zoals grote multinationals die een legertje experts kunnen inhuren, kan nog zijn gelijk halen op basis van die wetten. In de Noord-Amerikaanse indianenreservaten heb ik met verbijstering gezien wat grote firma's op die manier allemaal gedaan krijgen. Dure advocaten maken contracten op waardoor in zo'n reservaat nucleaire dumps kunnen worden aangelegd. Volgens de letter van de milieuwet is dat nog legaal ook, en de toestemming van de plaatselijke chief krijgen ze op de een of andere manier wel. Hetzelfde geldt voor de strijd om water, voor DNA- en orgaanroof, voor het patenteren van het oerwoud. Zulke praktijken zijn misschien wel legaal, maar ook onmenselijk. Ook in democratische politieke partijen doen ze tegenwoordig alsof iets goed is omdat het nu eenmaal in een wet is vastgelegd. Door zo te redeneren wordt een enorm machtsonevenwicht in stand gehouden en zelfs vergroot. Een wet is mensenwerk en hoort opgesteld te worden op basis van de feiten. Maar tegenwoordig wordt de zaak vaak omgekeerd. Dat kan ik alleen vanuit een christelijk perspectief begrijpen: hier zijn de tien geboden, ga nu en baseer je leven erop.


Hoewel onze wetten racisme en discriminatie verbieden, groeit de onverdraagzaamheid in Europa.

PINXTEN: De bevolking die vandaag in de Europese Unie leeft, is gemengd op religieus en cultureel vlak. Er is geen enkele aanwijzing voor dat elke Europeaan op korte termijn dezelfde boekgodsdienst zal aanhangen. Integendeel, de diversiteit neemt nog toe. We moeten ons dus dringend afvragen hoe we zo duurzaam en vredevol mogelijk kunnen samenleven.

DE MUNTER: Dat kan alleen maar als we basisafspraken maken. Voor we aan onze eigen culturele specificiteit beginnen, moeten we ons aan afspraken houden die gelden voor iedereen die hier woont.

PINXTEN: Vrijheid, gelijkheid en solidariteit zijn typische begrippen van bij ons die tot die basisafspraken zouden moeten behoren. Als er in Europa iemand oppert dat kinderen moeten werken omdat ze de realiteit op die manier leren kennen, zou daar meteen tegen worden gereageerd. 'Dat willen wij hier niet', zou iedereen zeggen. Maar voor sommige nieuwkomers en ook voor mensen uit het extreemrechtse kamp ligt dat misschien niet zo voor de hand. Hen zullen we moeten bijscholen. Ook onze principes van gelijkheid en gelijkberechtiging zullen sommigen niet altijd even evident vinden. Gelijke rechten voor mannen en vrouwen zijn een verworvenheid én een voorwaarde om in een gemengde maatschappij te kunnen samenleven. Ook op dat vlak zullen sommigen moeten worden opgevoed. Hetzelfde geldt voor ons solidariteitssysteem, dat maar goed kan blijven functioneren als iedereen het eerbiedigt. Kortom, solidariteit, gelijkheid en vrijheid zijn voorwaarden om onze gemengde populatie zonder al te veel gezever op één plek te laten samenleven. Daarnaast mag iedereen zo religieus of cultureel particulier zijn als hij maar wil. Heb je zin om in een oranje soepjurk over straat te lopen? Geen probleem, zolang je die basisafspraken maar eerbiedigt. Je wilt een hoofddoek dragen? Doe maar, zolang het een modestatement is en geen symbool van onderdrukking.


Is dat de reden waarom u het multiculturalisme verwerpt?

DE MUNTER: Tot op zekere hoogte volgen we de multiculturalisten wel. Net als zij stellen wij vast dat we in een cultureel gemengde maatschappij leven. Als democraten kunnen we er ook niets tegen hebben dat alle mensen, ongeacht hun religie of cultuur, recht hebben op een gelijke behandeling.

PINXTEN: Alleen is multiculturalisme op sommige punten zo radicaal dat je vanzelf weer bij racisme uitkomt. Volgens een strikt multiculturalisme moet een Afghaan die in Vlaanderen komt wonen honderd procent Afghaan kunnen zijn. Die redenering is al even krom als die van extreemrechts. Neem de clitorisuitsnijding, die bij sommige groepen in de wereld een traditie is. In West-Europa kunnen we wel noodhulp organiseren voor vrouwen die zo'n ingreep ondergaan, maar we moeten niet zo ver gaan om vrouwenbesnijdenissen te ondersteunen of die door het ziekenfonds te laten terugbetalen - zoals de voormalige Nederlandse minister van Volksgezondheid Els Borst een paar jaar geleden nog opperde. Als we daar geen basisafspraken over maken, ontstaan er allemaal verschillende culturele eilandjes en is er geen maatschappij meer. Bovendien leidt dat tot grote onrechtvaardigheid. Als je dan het ongeluk hebt om in België geboren te worden als Afghaans meisje mag je niet naar school. Want meisjes doen dat niet in Afghanistan en van de multiculturalisten moeten ze honderd procent Afghaans kunnen zijn.


Extreemrechts heeft een makkelijker oplossing: de creolisering van de Vlaamse samenleving afblokken.

PINXTEN: Extreemrechts propageert inderdaad een terugkeer naar een monoculturele samenleving. Net als de multiculturalisten gaan ze uit van het idee dat elk volk of elke cultuur een onveranderlijke identiteit heeft. In het Westen hebben we eeuwenlang geleefd binnen een monocultureel christelijke wereldvisie en later met een gevoel van superioriteit ten opzichte van de rest van de wereld. Andere cultuurtradities verwerpen die superioriteit en blijven bij hun traditie of eisen het recht op om hun identiteit te beleven, ook als ze hier wonen als migrant of vluchteling. En dat roept bij sommigen weerstand op. Bij ons vinden we dat monoculturele discours alleen terug bij extreemrechts, maar in Denemarken bijvoorbeeld is dat algemeen verspreid. Of beter: daar is een dubbele houding ontstaan die volgens mij past binnen ons legalisme met een overdaad aan wetten en decreten: Denen zeggen namelijk dat ze racistischer zijn geworden, maar tezelfdertijd ook zeer tolerant. Hoe verklaren ze dat? Vreemdelingen mogen in Denemarken wonen als ze zich koest houden en niet te veel opvallen, maar tegelijkertijd claimen de Denen hun eigen identiteit en moet die op de eerste plaats komen. Met andere woorden: vreemdelingen mogen in Denemarken zijn, maar de Denen hebben het recht om op hen neer te kijken.

DE MUNTER: Mensen worden op basis van hun zogenaamde culturele achtergrond tegen elkaar uitgespeeld. Daarvoor moeten we blijven waarschuwen. Doen alsof we in onze kern al eeuwig en altijd dezelfde culturele identiteit hebben, is een uiterst rechts discours. Iedereen kan zien dat er zich bij ons constant creoliserende processen afspelen. Om mensen zover te krijgen dat ze die culturele vermenging als een verrijking gaan zien, moeten we hen opvoeden. Iederéén zou een inburgeringscursus moeten volgen; niet alleen de nieuwkomers in onze samenleving. Eigenlijk zou politieke en interculturele kennis van jongs af deel moeten uitmaken van onze opvoeding.


Het boek eindigt met het idee dat er nog hoop is voor de mensheid. Maar dit is geen hoopgevend boek.

PINXTEN en DE MUNTER: (verbaasd) Allez! Toch wel!


U gelooft toch niet echt dat uw lezers er vrolijker van worden?

DE MUNTER: Akkoord, we geven veel kritiek en we tonen waar het misloopt met tolerantie, met burgerschap. Maar we reiken ook mogelijke oplossingen aan, hoe abstract ook. Contacten tussen verschillende culturen zorgen niet alleen voor problemen, maar leveren op veel plaatsen boeiende kruisbestuivingen op. Ik heb inheemse groepen gezien die de tradities van hun jarenlange koloniale overheersers heel goed hebben leren kennen, en die hebben geïntegreerd. Als zij daar vanuit een ondergeschikte positie toe in staat zijn, waarom zouden wij dat dan niet kunnen?

PINXTEN: Ik geef toe dat wat er de jongste vijftien à twintig jaar aan het gebeuren is niet veel hoop geeft. We zien de opkomst van fundamentalisme in de katholieke Kerk, bij protestantse groepen, bij islamieten, bij sommige joodse groepen. Dat brengt een soort zuiverheidsdenken met zich, een verpreutsing die alle creativiteit fnuikt. Dat merk je bijvoorbeeld aan de officiële Amerikaanse politiek onder George W. Bush of het beleid van de regering-Blair in het Verenigd Koninkrijk. José Barroso, de voorzitter van de Europese Commissie, is ook een heel andere figuur dan Jacques Delors destijds, hè. Rare ontwikkelingen allemaal.

DE MUNTER: En inderdaad niet zo hoopvol. Maar - zoals in de laatste zin van het boek staat - we hebben de keuze: creativiteit kan het winnen van het grote gelijk dat naar de wapens grijpt.

PINXTEN: Het is simpel: ofwel slaan we elkaar de kop in, ofwel praten we met elkaar. Als we voor het conflictmodel kiezen, moeten we achteraf toch gewoon praten, want je kunt niet eeuwig oorlog blijven voeren. Dan maar beter meteen praten, lijkt me. Hoe moeilijk dat ook is.


Denkt u dat de Belgen geneigd zullen zijn om zich zomaar te laten opvoeden en bijscholen?

PINXTEN: Was ik een politicus die daar snel werk van moet maken, dan had ik inderdaad een probleem. Maar gelukkig ben ik een antropoloog. (lacht)


Knack, 19-04-2006

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB