Onze samenleving is in verval door ongelijkheid, niet door verongelijktheid


Het probleem van het Westen is niet moreel verval of de toenemende diversiteit, schrijft Owen Jones. Het is de verschrompeling van onze levensstandaard, onze veiligheid en ons welzijn.


Als de gestage opmars van de menselijke vooruitgang überhaupt bestaat, dan is die niet alleen tot stilstand gekomen, maar heeft ze snerpend in achteruit geschakeld. In 90 procent van de landen op deze aardbol is de menselijke ontwikkeling voor het tweede jaar op rij teruggelopen, meldden de Verenigde Naties vorig najaar in een rapport dat te weinig aandacht heeft gekregen. Zo’n daling hebben we in meer dan dertig jaar niet meegemaakt. De pandemie en de Russische invasie in Oekraïne spelen daar een rol in, maar ook ‘ingrijpende sociale en economische verschuivingen, gevaarlijke veranderingen op planetair niveau, en een enorme toename van politieke en sociale polarisatie’.

Het gepalaver over ‘de ondergang van het Westen’ is u waarschijnlijk niet onbekend. Het is doorgaans het stokpaardje van reactionair rechts, dat onze teloorgang afwisselend wijt aan moreel verval, de multiculturele samenleving en de herziening van de Europese geschiedenis. De schuld ligt helemaal niet bij de maatschappelijke diversiteit, de rechten van minderheden of de erkenning van westerse misdaden. De dramatische ommekeer die onze collectieve welvaart kent, is het gevolg van een economisch systeem dat persoonlijke vrijheid beloofde, maar in plaats daarvan massale onzekerheid heeft gecreëerd. Het heeft ons schade toegebracht op alle mogelijke vlakken, van ons emotionele en fysieke welzijn tot onze materiële leefwereld.

Neem één fundamentele maatstaf: leven en dood. De Britse overheid heeft de verhoging van de pensioenleeftijd moeten uitstellen omdat de levensduur een daling vertoont die we sinds de Tweede Wereldoorlog niet meer hebben gezien. De pandemie heeft die situatie verergerd, maar de levensverwachting ging in veel Britse gemeenten al jaren achteruit voor de coronapandemie. In de Verenigde Staten daalde de gemiddelde levensverwachting van bijna 79 jaar in 2019 tot 76 jaar amper twee jaar later, de sterkste terugval in honderd jaar.


Les trente glorieuses

Overal kun je de macabere symptomen waarnemen van een crisis op het vlak van welzijn. Aan de andere kant van de Atlantische Oceaan stegen de zelfmoordcijfers tijdens de eerste 20 jaar van de 21ste eeuw met 30 procent. De war on drugs is geëscaleerd, en daarmee samenhangend het aantal sterfgevallen door drugsmisbruik. In de VS is dat aantal sinds de jaren 70 exponentieel toegenomen, resulterend in een daling van de levensverwachting. In Groot-Brittannië staat het aantal drugsdoden op het hoogste peil sinds de cijfers bijgehouden worden. Karl Marx noemde religie ooit de ‘zucht van het onderdrukte schepsel’. Tegenwoordig is die omschrijving toepasselijker voor drugsverslaving, gestuwd door mensen die naar zelfmedicatie grijpen om trauma en ellende te verwerken. Je kunt dat fenomeen ook moeilijk loskoppelen van de wereldwijde sprong in depressies. Die zijn tussen 2005 en 2015 met bijna een vijfde toegenomen, en de aandoening heeft ook Amerikaanse tieners in haar greep.

Een inwoner van West-Europa die naar het puin van de bloedigste oorlog uit de geschiedenis van de mensheid staarde, zou in 1945 aangenaam verrast zijn geweest om te ontdekken dat de meest welvarende jaren aller tijden aan de horizon lonkten. De ongekende stijging van de levensstandaard in het Westen was tijdens de drie decennia na het einde van de oorlog zo immens dat die periode de ‘Gouden Tijd’ werd gedoopt. Elders werd ze ‘les trente glorieuses’ genoemd. In het vorige decennium gingen de lonen in Groot-Brittannië echter opvallend sterk omlaag, terwijl ze in de hele westerse wereld stagneerden. Voordat de pandemie toesloeg, was de koopkracht van Amerikaanse werknemers al vier decennia nauwelijks veranderd.

Het is gemakkelijk om je te laten verleiden door de illusie dat we nog altijd enorme vooruitgang boeken. Computerchips worden steeds kleiner, computerprocessoren werken steeds sneller, mobiele telefoons zijn steeds dynamischer. Maar technologische vooruitgang vertaalt zich niet automatisch in meer welzijn. In het grootste deel van het Westen zijn stagnering en terugval de kenmerken van onze tijd. Als je wilt begrijpen waarom de politiek steeds bitser en gepolariseerder raakt, moet je het niet zoeken bij simplistische verklaringen zoals de sociale media die agressief en twistziek gedrag aanwakkeren. Er is al meer dan een generatie een groot experiment aan de gang: wat als je optimisme elimineert in rijke maatschappijen die een steeds hogere levensstandaard altijd als vanzelfsprekend hebben beschouwd?


Opiaten en depressie

Er werd ons beloofd dat de opkomst van de ‘vrije markt’ eindeloze welvaart zou opwekken. Maar terwijl het vaak verguisde tijdperk van sterke vakbonden, nationalisering en uitgebreide verzorgingsstaten leidde tot de grootste verbetering van de levensstandaard in de wereldgeschiedenis, is ons huidige economische model overal om ons heen aan het ontbinden – en de stank valt nog moeilijk te negeren. Sinds de bevoegdheden van de staat aan beide kanten van de Atlantische Oceaan teruggeschroefd werden, is de economische groei gedaald. En het zijn doorgaans de bankrekeningen van de rijken die de beperktere groei opslorpen.

Hoe verklaart dat nu, bijvoorbeeld, de dalende levensverwachting als gevolg van het stijgende gebruik van opiaten in de VS? We weten dat het verdwijnen van zekere en goed betaalde jobs de ellendige omstandigheden creëert waarin verslaving gedijt. Toenemende ongelijkheid draagt bovendien bij aan een verslechtering van de geestelijke gezondheid: zo komt depressie vaker voor bij mensen met een laag inkomen. Van de ineenstorting van de sociale woningbouw tot de afbraak van de maatschappelijke zorg, de zekerheid die het draagvlak vormt voor een comfortabel menselijk bestaan is afgebrokkeld.

Toch horen we zelden of nooit praten over die stilstand van de menselijke vooruitgang, laat staan dat er een debat over ontstaat. Onze beschaving moet het hoofd bieden aan steeds meer existentiële uitdagingen, en stagnatie en terugval zouden al te snel kunnen uitmonden in een vrije val. Je hebt geen overactieve verbeelding nodig om je de mogelijk vreselijke gevolgen voor te stellen, vooral als progressieve politici er niet in slagen om overtuigende antwoorden te bieden. Onze levens worden korter, ons welzijn kalft af, onze zekerheid wordt ontmanteld. Dat zijn de ideale omstandigheden om wanhoop te zaaien, met een bittere oogst in het vooruitzicht.

Owen Jones, columnist The Guardian


DS, 13-04-2023 (© The Guardian)