De terloopse invasie van Wit-Rusland


Terwijl iedereen naar Oekraïne keek, lijfde Poetin ook Wit-Rusland in, schrijft Ruud Goossens. De Navo maakt zich zorgen om de Suwalki-corridor.


Voor wie op zoek is naar avontuur, zijn er spannender bestemmingen dan de Suwalki-corridor. Het is een biljartvlakke landstrook langs de Pools-Litouwse grens. Ze is ongeveer 100 kilometer lang en 65 kilometer breed. Er zijn twee deftige wegen te vinden, een treinlijn ook, enkele onooglijke dorpjes en daarnaast veel bossen, meertjes, modder en landbouwgrond. En toch is de Suwalki-corridor al een paar jaar, en zeker de afgelopen weken, een hot topic in Navo-kringen.

De corridor verbindt het westen van Wit-Rusland immers met Kaliningrad, de zwaar gemilitariseerde Russische enclave aan de Oostzee. Hij vormt ook de overgang tussen de drie Baltische staten en de rest van de Navo. Als Poetin de corridor bezet, zijn Litouwen, Letland en Estland niet meer over land bereikbaar. Het is de plek waar je de Navo het eenvoudigst middendoor kunt knippen. Daarom noemde het Center for European Policy Analysis de Suwalki-corridor, in een lijvig rapport uit 2018, ‘de meest kwetsbare flessenhals’ aan de oostelijke Navo-flank.

Die kwetsbaarheid is de laatste weken nog toegenomen. Terwijl iedereen de blik richtte op Oekraïne en Poetins bloedige poging om dat land aan de leiband te leggen, werd Wit-Rusland verder ingepalmd. Op 20 februari was de gezamenlijke oefening van het Russische en Wit-Russische leger, op Wit-Russisch grondgebied, afgelopen. De 30.000 Russische soldaten keerden echter niet terug naar huis. Ze gebruiken Wit-Rusland nu om Oekraïne vanuit het noorden aan te vallen. Maar ze zijn vanuit Minsk ook sneller in Kaliningrad.


Moeilijke balanceeract

Dat is een belangrijke evolutie. Aleksander Loekasjenko, de Wit-Russische president, ook wel ‘de laatste dictator van Europa’ genoemd, was nooit een vijand van Moskou. Hij treurde in 1991, net als Poetin, om het heengaan van de Sovjet-Unie. Hij relativeerde de wandaden van Stalin, die nochtans ook zwaar huishield in zijn eigen land. Hij maakte, nadat hij in 1994 aan de macht was gekomen, van het Russisch een van de officiële landstalen. In 1999 sloot Loekasjenko zelfs een verdrag met de Russen waarin de intentie werd uitgesproken om samen een federatie te vormen, met een gezamenlijk staatshoofd, vlag en volkslied.

Tegelijk slaagde Loekasjenko er toch ook in om een minimum aan afstand tot Moskou te bewaren. Toen Poetin de Krim in 2014 annexeerde, erkende Wit-Rusland die overname niet. Het Oekraïens-Russisch staakt-het-vuren werd in 2015 afgesloten in Minsk, wat toen plots een soort van diplomatieke hub werd. Loekasjenko’s leger werkt al jaren nauw samen met de Russen, maar de plannen voor een aparte Russische luchtmachtbasis in Babroesjk hield hij tegen.

Loekasjenko zocht op tijd en stond toenadering tot de EU. Dat balanceerwerk rendeerde: in 2015 en 2016 voerde Europa heel wat sancties tegenover Wit-Rusland af.

Met Poetin was zijn relatie nooit innig. Loekasjenko lag geregeld overhoop met de Russische president, bijvoorbeeld over de gasprijzen of de melkexport naar Moskou. Hij danste niet volledig naar Poetins pijpen. Dat stelde zelfs Svetlana Aleksijevitsj, de Wit-Russische Nobelprijswinnares voor Literatuur, vast in februari 2020. In een interview vroeg ze zich af ‘wie zich zou kunnen verzetten tegen Moskou zoals Loekasjenko’. Dat betekende, voor alle duidelijkheid, niet dat Aleksijevitsj de president ook maar enigszins steunde. Ze leeft ondertussen al geruime tijd weer in ballingschap.


Keiharde repressie

Dat is het gevolg van wat er in de zomer van 2020 gebeurde. Loekasjenko dacht zich toen zonder al te grote problemen voor een zesde keer tot president te laten verkiezen. Hij nam, zoals gewoonlijk, de belangrijkste oppositieleiders uit de race. Maar de vrouw van een van die leiders, Svetlana Tichanovskaja, nam het stokje van haar man over. Hoewel ze nooit politiek had bedreven, slaagde Tichanovskaja erin om ongelooflijk veel volk op de been te brengen. Haar programma was eenvoudig. Als ze won, beloofde ze dat er eerlijke verkiezingen zouden worden georganiseerd.

Plots kwam alle onvrede in Wit-Rusland tot uitbarsting. Dat had ermee te maken dat de economische sokkel onder Loekasjenko’s dictatuur begon te wankelen. Lange tijd waren de Wit-Russen, dankzij goedkope Russische olie, beter af dan bijvoorbeeld de Oekraïeners. Dat zette een rem op protest, samen met een keihard repressieapparaat, natuurlijk. In Wit-Rusland heet de geheime dienst nog gewoon KGB. De trigger om in actie te schieten was de dramatische wijze waarop Loekasjenko de covidcrisis aanpakte. Hij noemde het virus een ‘psychose’ die met wodka overwonnen kon worden.

Toen op verkiezingsavond werd aangekondigd dat Loekasjenko meer dan 80 procent van de stemmen had behaald, en er dus wéér gefraudeerd bleek, zat het spel op de wagen. De Wit-Russen trokken met duizenden de straat op. Loekasjenko trad hard op. Hij dreef Tichanovskaja het land uit en liet massaal mensen arresteren. Maar dat volstond niet om de boel te kalmeren. Steeds meer Wit-Russen lieten van zich horen, op een bepaald moment waren ze met 200.000. In die nazomerdagen van 2020 stond de wereld versteld van de moed die in Minsk getoond werd. Loekasjenko wankelde.


Een verplichte zwembeurt

De Wit-Russische dictator zag zich gedwongen de hulp van Poetin in te roepen. Die stuurde een vliegtuig vol FSB’ers om het protest de kop in te drukken. Russische journalisten namen de taak over van Wit-Russische presentatoren die er de brui aan gaven. Uiteindelijk werden er 35.000 mensen gearresteerd. Volgens het Amerikaanse State Department zijn er in Wit-Rusland meer dan duizend politieke gevangenen. Ongeveer 150.000 Wit-Russen vluchtten naar Oekraïne. Zo wist Loekasjenko zijn hachje te redden.

De Russische hulp was een drama voor de Wit-Russische oppositie, die zich zelfs in het buitenland niet meer veilig kon voelen. Vorig jaar werd een Ryanair-vlucht die op weg was naar Litouwen door Loekasjenko uit de lucht gehaald, omdat er een kritische journalist aan boord zat. Een paar maanden later werd aan een boom in Kiev het lichaam van een andere gevluchte dissident teruggevonden.

Je kunt je afvragen hoe stabiel zo’n regime op de lange termijn is. Zijn legimiteit is Loekasjenko al lang kwijt. Als het Wit-Russische leger voorlopig niet aan Poetins zijde meevecht in Oekraïne, dan is dat ook omdat elk draagvlak daarvoor ontbreekt. De spoorweginfrastructuur wordt gesaboteerd om Russische transporten te blokkeren. Er wordt in Minsk ook voorzichtig gedemonstreerd tegen de oorlog. Maar op de korte termijn lijkt er, ondanks de moedige pogingen van Tichanovskaja om de Wit-Russische strijd in de aandacht te houden, weinig perspectief.

Ook de geopolitieke gevolgen van wat er in 2020 gebeurde, zijn groot. Loekasjenko is zijn autonomie tegenover Moskou kwijt. Hij zag zich gedwongen de annexatie van de Krim alsnog te erkennen. De militaire samenwerking met Moskou werd opgedreven. Hij noemt de Russische president tegenwoordig weleens zijn ‘broer’, maar is eigenlijk zijn slaaf geworden. Daar horen ook vernederingen bij. Tijdens een ontmoeting vorig jaar vroeg Poetin aan Loekasjenko om een duik te nemen in de ijskoude golven van de Zwarte Zee, terwijl hij zelf veilig aan land bleef.


Alarmerende scenario’s

Ook toen Poetin besliste om vanuit Wit-Rusland aan zijn aanval op Kiev te beginnen, piepte Loekasjenko niet. Een paar dagen na de inval in Oekraïne nam zijn land, in een gefikst referendum, afscheid van zijn grondwettelijke neutraliteit. Loekasjenko kan Poetin-gewijs nog president blijven tot 2035, maar hij moet er ook mee instemmen dat Russische nucleaire wapens, die in 1996 uit Wit-Rusland verdwenen, weer kunnen terugkeren.

Dat leidt in het oosten en het noorden van de EU tot veel ongerustheid. Wit-Rusland grenst aan Polen, Litouwen en Letland. Het lijdt geen twijfel dat de aanwezigheid van Navo-troepen daar stevig zal worden opgevoerd. Hetzelfde geldt voor de Suwalki-corridor. Tijdens een gemeenschappelijke militaire oefening, vorig jaar, simuleerden de Russen en de Wit-Russen een overname van de landstrook, schreef de Financial Times een paar weken geleden. Van daaruit begon dan de gespeelde invasie van Litouwen. Op Russische talkshows werd er de afgelopen weken, door prominente gasten, dan weer gedroomd van een bijkomende agressie aan de Suwalki-corridor.

Dat is alarmerend, maar wil niet zeggen dat het ook gebeurt. Het zou een rechtstreekse aanval tegen de Navo zijn. Anderzijds: wie durft zo’n scenario, na 24 februari, nog helemaal uit te sluiten?


DS, 26-03-2022 (Ruud Goossens)

Bijgesloten Plaatje(s)