Denk in verzoeningen, blijf een zwerver


Achttienjarigen verlaten de middelbare school, gaan zich specialiseren en kruipen in een bubbel. Stefan Hertmans hoopt dat alfa’s en bèta’s elkaar niet uit het oog verliezen.


Geachte studenten,

U studeert vandaag af, en daar wil ik u van harte mee feliciteren. U hebt een opleiding van zes jaar achter de rug, waarin u geleidelijk aan geworden bent wie u nu bent. Die vorming heeft u door de jaren heen toegelaten om bepaalde keuzes te maken. Zo zijn er onder u die wetenschappen kozen, anderen deden klassieke of moderne talen of hadden een voorkeur voor brede cultuurvakken.

Hoe dan ook bleven jullie in dezelfde school, in dezelfde klassen contacten met elkaar onderhouden. Zonder dat jullie er veel stil bij hebben gestaan, studeerden jullie in wat we tegenwoordig een multidisciplinaire context noemen, en hadden zij die meer aanleg hebben voor wetenschappen nog wel vrienden die een voorkeur hebben voor cultuurvakken. Jullie wisselden contacten uit die typisch waren voor een middelbare school: alles loopt er nog een beetje door elkaar en de kruisbestuiving tussen wetenschappelijke en cultureel georiënteerde geesten leidde tot die typische mix van de voorbije zes jaar. U hebt hier intens contact gehad met medeleerlingen die later heel andere paden zullen bewandelen.

Deze opdeling tussen wat we de bètawereld noemen, die van de wetenschappen, en de alfawereld, die van wijsbegeerte, literatuur en cultuur, zal zich in jullie volgende opleiding drastischer voltrekken. Wat u hierna gaat doen, bereidt u voor op een beroepsleven, niet langer op een algemene vorming. U zult gaan specialiseren, en die specialisatie zal u voorzien van een sociaal profiel, ja zelfs een identiteit, een professioneel gezag, een uitstraling en daardoor ook een bepaalde way of life.

Met andere woorden: deze context van gecombineerde kennis hield jullie nog samen, maar jullie zullen langzaam uit elkaar drijven. Sommigen onder jullie zullen arts worden, anderen advocaat, anderen verpleger of sociaal werker, nog anderen beambte, leraar of zelfstandig ondernemer, weer anderen wetenschapper of socioloog of zelfs politicus. U zult daardoor andere kennissen opdoen, ja zelfs andere liefdesrelaties. U komt in een opwindende, boeiende context terecht die meer bij uw persoonlijke interesses aansluit, maar dat betekent ook dat u in uw eigen bubbel thuiskomt. Dat is prima, dat is fijn, dat is de kroon op het werk: een gespecialiseerd diploma dat u tot kenner van een bepaald aspect van onze menselijke kennis en techniek maakt. Een specialist. Maar het is wel, vergeet dat nooit, een van de vele bubbels die onze complexe samenleving kent.

Daarom is het evenzeer van belang dat u geregeld de les van deze middelbare opleiding onthoudt en in gedachten houdt: dat u mensen blijft ontmoeten die niet hetzelfde studeren, en dus niet hetzelfde denken, als uzelf. Dat u buiten en boven het muurtje van de eigen bubbel blijft kijken en u niet opsluit in het gelijk van de eigen specialisatie.


Schuimbad van kennis

Ooit was de Europese studerende mens wat men noemde een uomo universale: hij kon, vanaf de late renaissance, zich breed en diep informeren en studeren, en daarbij de zeven kunsten zoals Aristoteles die definieert, overzien – van grammatica en literatuur tot wetenschap en techniek. Met de hoge vlucht die al deze domeinen hebben genomen in de eeuwen daarna, en met de steeds minder te overziene hoeveelheden kennis en informatie, moest de gecultiveerde mens wel gaan specialiseren. Waar de vroegere cultuur samenhangen blootlegde, ging de moderne cultuur juist meer in de diepte, ze ging kennisgebieden afbakenen. De specialisatie verving de universele kennis.

We werden bètamens of alfamens, en zelfs daarbinnen ontstonden grote verschillen die maakten dat een filosoof en een socioloog, een fysicus en een chemicus geleerde controverses gingen uitvechten waarvan de leek amper een woord verstond. Daardoor is ons geheel aan kennis zoiets geworden als een schuimbad: allemaal kleine bubbeltjes waarbinnen heel afgebakende specialismen leven.

Wat we vandaag zien, is dat, door nieuwe grote problemen zoals de klimaatwijziging, de milieuverontreiniging, de bevolkingsexplosie, de grote migratiegolven, de enorme verschillen tussen rijk en arm, tussen het zuidelijk en het noordelijk halfrond en de planetaire economie, weer nood ontstaat om uit al die kleine bubbels te treden; wetenschappers en cultuur*mensen beraden zich tegenwoordig samen over de vraag hoe we voor de komende generaties onze steden zullen moeten inrichten, ze leggen hun bevindingen samen om te begrijpen waar we in de problemen zijn geraakt met onze louter technische en wetenschappelijke moderniteit.


Bevruchtende uitwisseling

De nieuwe generaties zullen willen begrijpen hoe we levenskwaliteit beter verzoenen met technologie, maar ook met een verdeling van de goederen die de planeet niet uitput en niet zoveel noodlijdenden als afval moet wegwerpen omdat ze niet passen in een altijd maar sneller productieproces, waarin mensen vermalen en verpletterd raken of verdrinken. Opnieuw moeten filosofen en technici samenzitten om te begrijpen waar de wereld van morgen heengaat.

Met andere woorden: we hebben in deze verwarrende nieuwe tijden vooral nood aan de bevruchtende uitwisseling die hier, in de middelbare school, jullie zo vanzelfsprekende voorrecht is geweest. We moeten weer samenzitten en luisterbereid zijn naar wat alle specialismen samen ons te zeggen hebben. Ik zou dus zeggen: ga en specialiseer, maar vergeet niet zo veel en vaak mogelijk uit uw bubbel te treden. Studeert u wetenschappen, ga dan geregeld naar toneel, lees grote literatuur, interesseer u voor cultuur, kijk niet neer op wie zich bezighoudt met de zielenroerselen van mensen, want daar, in de cultuur, in de theaterzaal of in grote literatuur, leer je wie de mens van binnen is, welke zijn angsten, zijn verlangens en zijn dromen zijn.

Studeert u cultuurvakken: blijf geïnteresseerd in wat de wetenschap aan fascinerende inzichten biedt, wordt niet de hooghartige culturo die denkt dat hij beter is, probeer te begrijpen wat onze wereld technisch en wetenschappelijk drijft. Ik ben er vast van overtuigd dat een intelligent mens nog steeds een mens is die zich niet opsluit in het gelijk van zijn vakgebied, maar iemand die er de relativiteit van inziet, juist terwijl hij ergens heel veel van weet. Want hoe meer u studeert, hoe meer u zult zien dat we weinig begrijpen. Alleen de dwaas denkt dat hij de slimste is.


Spreek vier talen

Op dit punt gekomen wil ik een kleine bedenking maken. In onze wereld, waarin quizzen bestaan met als titel De slimste mens ter wereld, blijkt enige spraakverwarring te heersen over wat dan wel slim zijn is. Bent u slim? Vindt u zichzelf slim? Wat is slim zijn dan wel? Is dat zo veel mogelijk weetjes kunnen opdreunen? Is dat sneller en meer gevat dan de anderen kunnen riposteren? Is dat sluw en strategisch je slag thuishalen zoals veel politici denken?

Of is slim zijn niet voldoende om ook verstandig te zijn? Verstandig zijn vraagt iets heel anders dan slim zijn: het vraagt inzicht. En inzicht is, helemaal anders dan slimmigheid, juist traag en bedachtzaam. Het vraagt twee keer nadenken, of, zoals mijn oude moedertje het placht te zeggen: ‘Draai tien keer uw tong rond in uw mond voor ge iets zegt.’

Laat u niet opfokken, al helemaal niet door Twitter en Instagram en Facebook. Leer stilte bewaren als het nodig is, en afstand, laat u niet overtroeven, blijf uzelf, blijf openstaan voor anderen en andere meningen. Wie alleen maar denkt wat hij al lang weet, staat stil. Wie zich opsluit in zijn gelijk, heeft opgehouden na te denken. Blijf openstaan voor het onbekende, blijf verdraagzaam voor wie uw mening niet deelt. Spreek met mensen die uw cultuur niet delen, luister naar hen en doe er uw voordeel mee. Spreek vier talen, de wereld heeft het nodig. Sluit u niet op in uw cultuur. Werk aan uw woordenschat, want hoe meer woorden u kunt gebruiken, hoe genuanceerder u zich leert uitdrukken – en van de nuance komt het licht, het inzicht. Denk niet in zwart-wit, denk niet in tegenstellingen, denk in verzoeningen, dat is een stuk moeilijker en verstandiger. Wees niet de rapste met uw mening, wees bedachtzaam. Werk aan uw zinnen, weiger kreupele taal en makkelijke slogans, want een goede zin is de basis voor een goede gedachte.


Yolo

U zult oud worden in een heel andere wereld dan ikzelf – sommigen onder u zullen het eind van deze eeuw halen, en veranderingen, conflicten, maar ook grote prestaties meemaken die vorige generaties met verstomming zouden slaan. Studeer om open te blijven staan, niet om u op te sluiten. Blijf studeren en lezen, ook als u uw diploma hebt gehaald, want er is geen groter plezier dan je geest te verruimen. Het helpt tegen depressie, burn-out en zinloosheid: toon interesse voor wat buiten uzelf ligt, want dat is de definitie van de mens als diersoort: hij kan dingen denken en dat betekent dingen beleven die groter zijn dan onszelf. Draag uw steentje bij aan wat dicht bij u ligt, want daar begint uw engagement. Maar blijf ook een wandelaar, een zwerver, iemand die weet waar de lijnen liggen, maar die ook weet waar hij buiten die lijnen kan denken.

De kreet yolo begrijpen mensen meestal als: grabbel naar alle opportunities en profiteer zo veel mogelijk van alles. Sjiek doen en cocktails en fuiven en dure auto’s. Prima hoor, maar voor mij betekent yolo iets diepers. Hebt u er al bij stilgestaan dat u, van alle miljarden jaren dat deze unieke blauwe planeet bestaat en nog zal bestaan, maar zoiets als tachtig jaar bewust als levende getuige zult meemaken? Dat u van al het schitterends dat de aarde en de wereld van mensen u te bieden heeft – en ook van alle tragische en moeilijke dingen – maar een fractie van een seconde getuige zult zijn? Dat betekent voor mij yolo: wees elke seconde bewust van het voorrecht dat u bestaat, dat u kunt leven in een wereld die ruimer is dan uzelf, en waarin u maar één vraag moet beantwoorden: ben ik dat voorrecht waard geweest?

Ik wens u allen een schitterende zomer toe, en daarna een prachtige start van uw verdere leven.

Stefan Hertmans


DS, 29-06-2019