‘Wetenschappers moeten activisten zijn’


Waarom verlangen we zo naar grenzen, hekken en muren? Waarom vallen we voor populistische profeten? Als we het vraagstuk van de klimaatverandering niet oplossen, zullen we het nooit snappen, stelt Bruno Latour, de invloedrijkste nog levende filosoof van Frankrijk. ‘We komen niet langer overeen over de wereld waarin we willen leven.’


In 1980, toen zelfs de Verenigde Naties het klimaatthema nog moesten ontdekken, kocht Exxon voor 400 miljoen dollar de rechten van een gasveld voor de kust van Indonesië. Wetenschappers van het Amerikaanse bedrijf ontdekten al snel dat er ongewoon hoge concentraties CO2 in de zeebodem zaten en besloten dat de uitstoot heel groot zou zijn. Dat zou het bedrijf ooit kunnen schaden. Het gasveld bleef onontgonnen. Verrassend gezien de valsheid die volgde. De Amerikaanse oliereus, intussen ExxonMobil, pompte jarenlang een fortuin in studies die de klimaatscepsis moesten aanwakkeren.

Niet minder dan een misdaad, vindt Bruno Latour (71). In zijn boek Waar kunnen we landen? verwijst de Franse filosoof in een voetnoot naar het verhaal om zijn punt te maken. De superrijken, van wie Donald Trump de vaandeldrager is, beseften al snel dat onze planeet de beloften van globalisering en eindeloze groei niet kon dragen. Ze wisten dat de schipbreuk onvermijdelijk was, maakten zich meester van de reddingsboten en vroegen het orkest slaapliedjes te spelen. ‘Het volk is verraden.’ Daardoor is de migratiecrisis groter dan we denken, stelt Latour. Er zijn niet alleen migranten die hun land verlaten. We zijn allemaal migranten, door ons land verlaten. We moeten onze levenswijze veranderen, op zoek naar een nieuwe plek, een nieuwe wereld. Je zou voor minder ontredderd zijn.

‘Het land van Trump heeft het meest te verliezen bij de omwenteling die nodig is’, schrijft de filosoof in zijn boek. ‘Het heeft het meest bijgedragen aan het probleem, maar het heeft ook het meeste in huis om de wereld de bocht te laten maken. En dat laatste is om razend van te worden. In de Reagan-jaren heeft rechts heel goed beseft dat het maar beter klimaatsceptisch kon zijn. Anders zouden te veel beslissingen in vraag gesteld worden.’

Lang geleden begon Latour als wetenschapsfilosoof. Critici verwijten hem dat hij door de wetenschap te nadrukkelijk als een constructie voor te stellen, bijgedragen heeft aan het wantrouwen. Je zou het ook anders kunnen zien. Zijn theorie dat feiten niet op zich staan, maar ook als dusdanig aanvaard moeten worden, lijkt vandaag meer dan ooit bewezen. We ontmoeten hem in een kantoor in de catacomben van Sciences Po, de prestigieuze onderwijstempel in Parijs waar hij ondanks zijn pensioen koppig tussen het jonge volk blijft zitten – en waar indertijd ook Macron studeerde.


Het Amerika van Trump heeft beslist om nog even te blijven dromen, schrijft u. Tussen alle alternatieve feiten en leugens ziet u een lichtpuntje: Trumps beslissing om de klimaatafspraken van Parijs aan zijn laars te lappen. Dat moet u toch even uitleggen.

‘Dat Trump besliste de VS terug te trekken uit het klimaatverdrag van Parijs, was een historisch moment. Er is kop noch staart aan die president te krijgen, maar dat was wel een coherente en zelfs eerlijke beslissing. De Amerikanen zijn gestopt met de hypocrisie van beloven en niets doen. Ze hebben gezegd: on s’en fiche. We trekken ons niets aan van internationale afspraken, want ze gaan niet over ons.’


U noemt de beslissing een oorlogsverklaring.

‘Trump valt andere landen binnen. Hij valt ons aan met zijn CO2. We zijn in oorlog. Dat wil niet zeggen dat we vechten, wel dat er geen rechter is die erboven staat om te oordelen. Niemand erkent een hogere macht die pakweg de Chinezen in staat zou stellen om de Amerikanen een halt toe te roepen. Het heeft het voordeel van de duidelijkheid. Maar wie denkt dat we het zullen oplossen met cijfers over bedreigde diersoorten, de stijging van de zeespiegel en het smelten van het ijs, heeft het mis. Mensen zullen niet plots gaan denken dat het waar is en overeenkomen. Zo werkt het niet.’


Hoe komt het dat feiten op klimaatontkenners geen indruk maken?

‘Om te beginnen zijn er mensen die betaald worden om sceptische boodschappen te verspreiden, maar er is meer. Met die oorlog bedoel ik ook dat er een strijd woedt tussen twee werelden. We komen niet langer overeen over de wereld waarin we willen leven. Er zijn mensen die het ondenkbaar vinden dat we ons twee eeuwen vergist hebben over de richting die we uitgingen. Zeker mensen van mijn leeftijd. Wij zijn grootgebracht met de idee dat we almaar meer moesten moderniseren, niet demoderniseren. Er zijn ook mensen die zeggen: een wereld waarin de mens in staat zou zijn om het klimaat te veranderen, verdient het niet om te bestaan. Ik begrijp dat heel goed. Het is dus geen cognitief probleem. Dat is de fout die al wie tegen hen wil ingaan, maakt. Het is niet dat ze niet weten hoe het zit. Klimaatverandering ontkennen is een keuze. Er zijn 101 goede redenen om klimaatscepticus zijn, maar geen enkele is wetenschappelijk.’

‘Dat is ook een probleem voor journalisten. Jullie blijven schrijven over diersoorten die verdwijnen of over de stijgende zeespiegel. Jullie moeten dat ook doen. Maar die klimaatontkenners zullen blijven zeggen dat het niet klopt. Omdat ze niet in die wereld willen leven.’


Wetenschappers moeten de wanhoop nabij zijn?

‘Ze worden er niet vrolijk van, maar ik heb wel de indruk dat ze stilaan beseffen dat het geen informatieprobleem is. In de negentiende eeuw gebeurde er iets gelijkaardigs. Er waren grote ontdekkingen in de geneeskunde, rond microben. Toen waren er ook sceptici. Maar toen was het geen kwestie van leven of dood voor de samenleving als geheel. Wetenschappers beseffen ook dat ze er niet alleen zijn om feiten te leveren.’


Zegt u dan dat wetenschappers activisten moeten worden?

‘Ja, een beetje zoals de rol van economen in onze samenleving ook bijna per definitie beleidsgericht is. Met activistisch bedoel ik niet dat ze de cijfers moeten veranderen om de mensen nog wat meer schrik aan te jagen. Het is zoals de dokter die u vertelt dat u kanker hebt. Het kan niet anders of hij stelt u meteen een actie voor. Als je een rapport schrijft over de concentratie CO2 in de atmosfeer, een cijfer zo hoog dat het nooit eerder voorgekomen is, dan je niet koudweg zeggen: en nu ga ik slapen. De wetenschappers die ik ken, en dat zijn er veel, panikeren.’


Greta d’Arc

Een dokter die u meedeelt dat u kanker hebt. Latour weet wat het is. Jarenlang beschreef hij hoe de aarde niet meer het decor is van het toneel dat wij mensen opvoeren. Ze eist een rol op, wordt een personage en slaat terug. Soms met extreme droogte, soms met extreme regen. De persoonlijke strijd van Latour met Moeder Natuur heet pancreaskanker. Zijn steenkoolzwarte haar en indrukwekkende wenkbrauwen zijn verdwenen. Hij draagt een pet en ziet er moe uit. Maar dan lichten zijn ogen op als hij hoort dat in België jongeren wekenlang op straat kwamen voor het klimaat. ‘Jullie hebben een Greta Thunberg? Interessant! Wat is haar naam? België is echt een voortrekker op dat vlak!’

Latour neemt er pen en papier bij. Hij laat zijn leerlingen altijd het filmpje zien van de klimaattop in Rio de Janeiro in 1992. Toen zei Bush senior al dat over ‘the American way of life’ niet te onderhandelen viel. Tijdens de conferentie nam Severn Suzuki het woord, een meisje van twaalf. ‘Ik toon mijn studenten het filmpje, zodat ze het kunnen vergelijken met wat Greta vandaag doet – ik noem haar Greta, omdat ik zo met haar meeleef. Suzuki hield toen een geweldige, optimistische toespraak, maar aan het einde werd er gewoon beleefd geapplaudisseerd. Een groot verschil met wat vandaag gebeurt. De norm is almaar meer “vooruit” gaan, meer ontwikkeling, en wat doet Greta? De rem indrukken en proberen te redden wat er te redden valt. Het is hartverscheurend en beangstigend dat een 17-jarige dat doet. Ik vergelijk haar hier in Frankrijk graag met Jeanne d’Arc. Une gamine die plots beslist om een leger te vormen om Frankrijk te redden. Alleen: dat was nog een poging om vooruit te gaan. Greta doet het omgekeerde. Ze remt. Het is een houding die niet bestaat in de politiek. Daarom zat ze ook alleen voor het Zweedse parlement.’


De jongeren krijgen veel steun, maar worden net zo goed verketterd door ouders en grootouders die zich aangevallen voelen.

‘Het is ook een aanval. Ik heb mei ’68 meegemaakt. Wij wilden ons van de generatie van onze ouders ontdoen. Het was belachelijk, maar we hadden het idee dat we het dan beter zouden hebben. De generatie van Greta wil niet dat de oudere generatie verdwijnt, ze wil dat ze haar verantwoordelijkheid neemt. Mijn ouders konden nog zeggen: il faut que jeunesse se passe. Dat kun je tegen Greta niet zeggen. Ze maakt ook komaf met het beeld dat activisten die voor het klimaat opkomen nogal veel ‘caffè late’ zijn. Voor haar is het leven of dood.’


Het heeft iets apocalyptisch. Dat kan wervend werken, maar ook verlammen.

‘Dat gevoel leefde tijdens de Koude Oorlog, oog in oog met de nucleaire vernietiging. Het is een ramp, we kunnen er niets aan doen! Toen was dat terecht. Je kon niets doen, en achteraf was er toch niets meer. Dat is vandaag anders.’


Maar op een bepaald moment zullen de sceptici en de ontkenners toch overtuigd moeten worden?

‘Bestreden zeker, maar overtuigd? Dan veronderstel je dat er een probleem is met de argumenten en met de wetenschap. Dat is niet het geval.’


En hoe doe je dat dan: de ontkenners bestrijden?

‘Eerst en vooral moet je uitzoeken in welk kamp ze echt zitten. De politieke posities zijn niet meer duidelijk. Politici kennen de belangen van de bevolking niet en de kiezers weten het ook niet meer. Kijk naar de gele hesjes. Ze draaien al zes maanden rondjes – ils tournent en rond sur les ronds-points. Quelle bêtise!’


Pardon?

‘Het is dwaas, want er wordt niet aan politiek gedaan. Niet door de gele hesjes en niet door de staat. Het zijn stommen die tegen doven praten. De ene kant komt niet verder dan “Macron démission”, de andere kant hoort helemaal niets. Ik ken ze goed, de Franse politieke klasse. Ze komen allemaal van hier. Ze zijn in dit huis gefabriceerd. Opgeleid om slecht te horen.’


Dan hebt u hier gefaald?

‘Ja, Sciences Po is mee verantwoordelijk voor de crisis.’

‘Frankrijk draait sowieso helemaal vierkant. Ik denk dat het heel anders is in België. Dat land heeft nooit als een staat gewerkt, altijd een beetje als een bricolage waarin niemand een politicus veel mystiek toedichtte. Bij jullie zou de eerste bezorgdheid niet zijn om van de president af te raken. Jullie hebben een premier en vaak weten de mensen niet eens wie hij is. Jullie hebben democratische gewoontes. Hier is een republiek, maar geen democratie.’


Waarom zegt u dat?

‘Omdat de staat hier heel machtig is en er veel mystiek rond hangt.’


Maar de president werd toch democratisch verkozen?

‘Natuurlijk, ik heb ook op Macron gestemd. Maar dat kwam ook door een gebrek aan keuze. Macron is de absolute vertegenwoordiger van de republiek. Hij weet, hij praat, hij is de autoriteit. Maar luistert hij? Hij heeft mijn collega’s intellectuelen uitgenodigd op het Elysée.’


U stond ook op de gastenlijst.

‘Ja, maar ik kon niet gaan. Ik lag in het ziekenhuis en ben er dus mooi aan ontsnapt. Hij heeft naar het schijnt alleen maar zelf gepraat. Hij denkt dat hij hoort te weten wat 60 miljoen mensen horen te weten. Ik kan me zoiets in België niet voorstellen. Jullie weten dat alles rond het wankele compromis draait. Het land is soms om moedeloos van te worden, maar jullie beseffen tenminste dat politiek rond akkoorden draait. Dat kun je niet van de gele hesjes zeggen.’


Waarnemers schreven dat ze de kracht hadden om Frankrijk te veranderen.

‘Helemaal niet, ze zijn de Nuit Debout (een sociale beweging die in 2016 ontstond, red.) van de armen. Ze hebben een indrukwekkend uithoudingsvermogen, maar politiek zullen ze niet veel voorstellen. Nog meer mensen zullen ontmoedigd raken, nog meer mensen zullen radicaliseren.’
U hebt niet veel sympathie voor de gele hesjes.

‘Ik beklaag hen. Politieke analisten proberen hun meningen neer te schrijven, maar als je je belangen niet kent, als je niet weet hoe ze te beschrijven, als je niet in kaart kunt brengen wie je vrienden en je vijanden zijn, dan zal je niet ernstig genomen worden.’


Als antwoord op de gele hesjes lanceerde Macron een ‘grand débat’. Was de bedoeling daarvan niet net alle verzuchtingen in kaart te brengen? U beschreef de noodzaak van zo’n oefening al in uw boek, nog voor er sprake was van gele hesjes.

‘Het debat had tot nieuwe cahiers de doléances (de brieven waarin Franse burgers, net voor de Franse Revolutie, hun klachten uitten, red.) kunnen leiden, maar dat is niet gebeurd. Het is een gemiste kans. Het was zoals bij de Brexit. Daar werd de vraag gesteld: ben je voor of ben je tegen? Als de Britten was gevraagd waarvan ze leefden, hoe hun levensomstandigheden waren enzovoort, dan waren we andere dingen te weten gekomen. Het is net zo met het grand débat. Het was niet meer dan een opiniepeiling. Maar als je die afneemt, ga je ervan uit dat mensen in staat zijn hun politieke mening te uiten. Hoe kan dat als je je belangen niet kunt beschrijven? Dan herkauw je gewoon wat je op sociale media gelezen hebt en hou je dat voor je politieke mening.’


Zijn mensen echt niet in staat om hun politieke mening te uiten?

‘Je kunt niet aan politiek doen als je niet weet waar je staat. Je stemt voor de Brexit, terwijl je net het meeste Europese geld kreeg. Je stemt voor Trump, terwijl je afhankelijk bent van de federale programma’s die hij wil afschaffen. Je moet wel heel naïef zijn als je denkt dat mensen na twee eeuwen zonder weerstand de totale economische transformatie zouden aanvaarden. Het is nochtans perfect mogelijk om ons industriële systeem radicaal te herdenken. We hebben het al eens gedaan, na 1945. Waar we nu staan, is maar een evolutie van 50 jaar. Het grote probleem is dat niemand nog aan politiek doet. Alle belangen in kaart brengen, is een enorm werk. Dat was wat de politiek deed. Het heeft jaren geduurd vooraleer mensen zich konden herkennen in partijen. Dat werk is nu weggevaagd. Dat is ook het drama van Frankrijk en de 35 lijsten voor de Europese verkiezingen. Het hadden er net zo goed 60 miljoen kunnen zijn.’


Het partijlandschap voldoet niet meer aan de noden van de nieuwe uitdagingen?

‘Uiteindelijk zullen er nieuwe allianties en nieuwe partijen ontstaan, maar het is moeilijk om ze te verbeelden als je niet weet wat ze moeten verdedigen. Binnen tien tot twintig jaar zal het allemaal duidelijker zijn. Maar dan moeten we eerst die enorme klus van de politieke beschrijving zien te klaren.’


Betekent dat dat het politieke landschap volledig hertekend zal worden en de traditionele partijen zullen verdwijnen?

‘De sociaaldemocraten zijn in Frankrijk al zo goed als verdwenen. Ze hebben te laat beseft dat je om socialist te kunnen zijn ook een planeet nodig hebt. En om nog eens terug te komen op de Brexit: het is duidelijk dat er straks geen Labour of Tories meer zullen bestaan. De nieuwe tegenstellingen lopen langs andere lijnen. Zoals leave of remain. Tot voor kort was het de sociale kwestie die partijen tegen elkaar afzette. Hetzelfde zal gebeuren met de klimaatuitdaging. Nu is het nog een links thema, maar er zal ook een rechtse ecologie ontstaan. Uiteindelijk mag je niet vergeten dat de traditionele partijen nog niet zo oud zijn.’

‘Waar kunnen we landen?’ is uit bij Octavo en EPO.


DS Weekblad, 08-06-2019 (Annelien De Greef)