Mankementen in kapitalisme zijn heus een debat waard


Een Duitse politicus wil dat bedrijven zoals BMW opnieuw in handen van het volk komen. Een uitspraak waarvoor hij al dagen wordt bejubeld én verguisd. De ophef heeft meer met het kapitalisme te maken dan met de politicus zelf, denkt Dirk Kurbjuweit.


Het kapitalisme heeft het niet altijd gemakkelijk. Het wordt gezien als de winnaar van de geschiedenis en bijna overal ter wereld heeft het een stevige voet aan de grond, maar van al dat moois genieten is er niet bij. Er wordt op gekankerd, er wordt tegen geprotesteerd, er wordt naar alternatieven gezocht. Ook Duitsland trakteert zich geregeld op een rondje discussiëren-over-het-kapitalisme.

Ook nu weer. De initiatiefnemer is Kevin Kühnert, voorzitter van de Jusos, de jongerenorganisatie van de SPD. Haar naam alleen al is een bekentenis tot het socialisme. Kühnert heeft dus niet meer gedaan dan wat van hem wordt verwacht. In een interview zei hij dat de collectivisering van bedrijven een verstandig idee is. Bovendien mag elke burger niet meer woningen bezitten dan die waarin hij woont. Niet min, maar toch. We hebben al straffere dingen van Jusos-voorzitters gehoord.


Opvolger van Marx

Daarom zijn de reacties op dit interview zo verrassend. Kühnert haalde bijna elke voorpagina, werd bejubeld en verguisd, als was hij de opvolger van Karl Marx en had hij opgeroepen tot de arbeidersrevolutie. Dat kan toch niet alleen de verdienste zijn van deze 29-jarige man, die in Duitsland in de kijker loopt omdat hij de SPD-leiding graag het vuur aan de schenen legt? De Jusos heeft geen echte macht en Kühnert zit nog lang niet in de positie om zijn ideeën ten uitvoer te brengen. Er moet dus een andere reden zijn voor het kabaal en die heeft meer met het kapitalisme dan met Kühnert te maken.

Het kapitalisme was en is de Bondsrepubliek altijd goedgezind geweest. Op dit moment loopt een lange bloei weliswaar op zijn einde, maar het land doet het als geheel goed. De werkloosheid ligt onder de vijf procent, en de federale en deelstaatbegrotingen hebben onlangs overschotten geboekt, omdat er dankzij de inkomsten van werknemers en de winsten van bedrijven veel belastinggeld in de staatskassen is gestroomd. Goed kapitalisme.

Toch knaagt het onbehagen. Doet het kapitalisme ook niet bijna alles fout? Het valt democratieën af en laat China uitgroeien tot een economische wereldmacht. Het creëert gevaarlijke bijna-monopolies in de digitale wereld, genre Facebook, Amazon en Google. Het doet de klimaatverandering toenemen. Het heeft de globalisering verprutst. Het leidt tot nieuwe handelsoorlogen. En zeker tot verschrikkelijke onrechtvaardigheid. Slecht kapitalisme.


De eerste kapitalisten

Onlangs verscheen in Duitsland Het koude hart, een boek van 800 pagina’s over de geschiedenis van dat economische model. De auteur is historicus Werner Plumpe uit Frankfurt am Main. De titel klinkt als een afrekening, maar het tegendeel is waar. Plumpe doet bijna euforisch over het kapitalisme.

Volgens hem liggen de wortels ervan in de 17de eeuw, toen enkele Nederlanders zich afvroegen hoe ze de risico’s van de overzeese handel konden beperken. De schepen naar Azië waren een eeuwigheid onderweg, ze werden belaagd door veel gevaren, de kooplui konden veel winnen, maar ook alles verliezen. Dus spreidden ze het risico over verschillende investeerders.

Vervolgens ontwikkelde het kapitalisme zich in revoluties. Eerst had je de financiële revolutie: staten als Nederland of Groot-Brittannië begonnen met boekhouden, waardoor bedrijven een redelijk betrouwbaar en voorspelbaar kader kregen om zaken te doen. Daarna had je de industriële revolutie: eerst de stoommachines, later de spoorwegen. Momenteel is de informatierevolutie aan de gang.

Plumpes verrassende stelling is dat het kapitalisme begon als een ‘project van de onderklassen’. In het feodale systeem waren ze knechten, in het kapitalisme werden ze klanten. In de loop van decennia en eeuwen stegen de lonen, sloppenwijken veranderden in woningen met toiletten en bad en uiteindelijk veranderden de arbeidersmassa’s in bediendenmassa’s, die een stuk van hun geluk in massaconsumptie vinden.

Volgens Plumpe komen twijfels over het kapitalisme vooral van degenen die het zich kunnen veroorloven. Voor de massa’s daarentegen biedt het systeem de ‘materiële basiswelvaart’. Zonder die welvaart zou een goed leven moeilijk voor te stellen zijn.


Geen revolutie op til

Kevin Kühnert vermeldde ook BMW in zijn rêverieën over de collectivisering. De voorzitter van de ondernemingsraad reageerde meteen: hij beweerde dat de werknemers van BMW niet langer op de SPD zouden stemmen. Het kapitalisme gaf hun een zeer aangename basiswelvaart. Ze verdienen goed en zijn sociaal uitstekend beschermd. Een arbeidersrevolutie is het laatste van hun zorgen.

De stellingen van Kühnert worden inderdaad eerder besproken door hen die het zich kunnen veroorloven, politici en journalisten. Wat uiteraard niet betekent dat er niet over mag worden gediscussieerd. Kühnert betreurt vooral de onrechtvaardigheid die het kapitalisme meebrengt, en die kan niet worden ontkend. Het Duitse Instituut voor Economisch Onderzoek heeft onlangs nieuwe cijfers gepubliceerd. Van 1991 tot 2016 is het reële inkomen van de Duitsers gemiddeld 18 procent gestegen. Dat is het goede nieuws. Maar bij de rijken steeg het 35 procent, bij de armen is het acht procent gedaald. Ziedaar het slechte nieuws.

Zolang de staten er niet in slagen een einde te stellen aan die onrechtvaardigheid, moeten we over het kapitalisme blijven discussiëren. Misschien moeten we geen bedrijven collectiveren, maar dan moeten we tenminste via belastingen werk maken van een eerlijke verdeling.


DS, 11-05-2019 (Dirk Kurbjuweit)