‘De promovendus die tegen het zere been van de hoogleraar schopt, vliegt eruit’


Twee onderzoeken schetsen een verontrustend beeld over de werksfeer op universiteiten. Vooral de verhouding tussen hoogleraar en promovendi schuurt.


Stel je bent promovendus. Je werkt hard, maar bent niet tevreden over je begeleider. Je klaagt daarover bij de hoogleraar onder wie je werkt. Die geeft niet thuis en zegt zelfs dat hij of zij je werk confisqueert als je de klacht doorzet. Ander voorbeeld: de hoogleraar verwijdert zonder medeweten de naam van de promovendus bij een publicatie. Alle collega’s weten ervan af, maar houden hun mond omdat ze bang zijn voor sancties.

Vier keer meldden zich het afgelopen collegejaar promovendi met plagiaatklachten bij het Promovendi Netwerk Nederland (PNN). “Dat lijkt niet verschrikkelijk veel, maar het is slechts het topje van de ijsberg”, zegt Anne de Vries, voorzitter van PNN. “Wij zijn in principe niet de eersten waar promovendi met hun klachten terechtkomen. Dat zijn de vertrouwenspersonen binnen de universiteiten.”

Begin deze week werden twee onderzoeken gepubliceerd van het Landelijke Netwerk Vrouwelijke Hoogleraren en vakbonden FNV en Vawo. Ze schetsen een verontrustend beeld van de werkcultuur binnen universiteiten: er wordt gepest, geroddeld, geïntimideerd, er worden seksueel getinte opmerkingen geplaatst. Het FNV-onderzoek wijst vooral op slecht leiderschap als oorzaak van een onveilige werksfeer.

Voor De Vries, die zelf promoveert aan de universiteit van Tilburg, is het niet nieuw. Meerdere keren heeft haar organisatie zorgen geuit over de positie van promovendi. PNN heeft het afgelopen jaar zelfs een klachtenlijn in het leven geroepen. “De academische wereld is hiërarchisch. Veel jonge onderzoekers werken op tijdelijke contracten. Als je dan meerdere keren tegen het zere been van een hoogleraar schopt, vlieg je er gewoon uit. Het is een hypercompetitieve wereld, zeker als je bedenkt dat maar 30 procent van de promovendi na het afronden van het onderzoek aan de universiteit verbonden blijft.”

VU-hoogleraar Paola Gori Giorgi groeide op met het idee dat een promovendus zich ontwikkelt tot een onafhankelijk wetenschapper. “Zo heb ik ook aan mijn thesis kunnen werken”, zegt de scheikundige. “Ik had de tijd om mijn fouten te overdenken en goed te beseffen wat ik aan het doen was.”

Die tijd is voorbij. Personeel op universiteiten, Nederlandse in het bijzonder, staat onder een constante druk, valt Gori Giorgi op. Professoren moeten geld binnenhalen, anders kunnen ze hun onderzoek niet doen. En met dat geld moeten ze promovendi inhuren. “Het probleem is dat er vanuit universiteiten juist wordt gestimuleerd om zo veel mogelijke wetenschappers aan te nemen omdat ze voor iedere promovendus een zogenoemde promotiepremie krijgen. Een perverse prikkel die het aantal promovendi laat exploderen.”

De druk om te publiceren neemt vervolgens toe, want hoe meer publicaties, hoe eerder er resultaat wordt geboekt. Zo kunnen professoren weer geld binnenhalen. Gori Giorgi: “Dat maakt dat promovendi onder druk worden gezet.” Het systeem deugt niet, aldus Gori Giorgi.

Het valt haar op dat de Nederlandse universiteiten extreem hiërarchisch georganiseerd zijn. “Ik heb in Italië, Frankrijk en de VS gewerkt, maar nergens is het zo topdown als in Nederland waar niet-gekozen bestuurders alle macht hebben.” De Vries van PNN wijt de hoge werkdruk en het pesten ook aan slecht leiderschap. “Het is natuurlijk niet zo dat hoogleraren die veel geld binnenhalen voor onderzoek, ook allemaal goede begeleiders zijn”, zegt De Vries.


Pizzasessies

“Een goede wetenschapper is niet per definitie een goede leider”, zegt ook Karen van Oudenhoven-Van der Zee. Zij is hoogleraar en decaan bij de faculteit Sociale Wetenschappen bij de VU in Amsterdam. Ze houdt zich bezig met het ontwikkelen van leiderschapscursussen. Idealiter krijgt iedere hoogleraar die een promovendus begeleidt een aparte cursus. De VU kijkt hoe die cursussen op termijn verplicht kunnen worden.

Maar het blijft lastig. “Wetenschap is een individuele tak van sport. Aan het begin van je loopbaan word je afgerekend op je individuele prestaties. Als je dan moet gaan leidinggeven, moet je gaan staan voor het belang van anderen en dat vraagt om een andere instelling.”

Werk aan de winkel dus, zegt De Vries. “De signalen van hoge werkdruk en intimidatie zijn er al heel lang, maar wij horen vaak universiteiten dat het om excessen gaat. Dat is niet zo.” Zo heeft 40 procent van de promovendi last van psychische klachten. Op de universiteiten van Delft en Utrecht zijn er om die reden aparte psychologen aangesteld die deze mensen begeleiden. En de VU organiseert pizzasessies. Van Oudenhoven-Van der Zee: “We spreken dan over lastige dingen die jonge mensen tegenkomen in hun werk. Dat geeft ons ook inzicht. Want mensen zijn niet altijd open over wat hen dwarszit.”


Wel tevreden op de hogeschool

In tegenstelling tot de universiteiten zijn medewerkers van hogescholen wel tevreden over hun werk. Dat blijkt uit de tweejaarlijkse medewerkersmonitor in opdracht van de Vereniging Hogescholen. 80 procent van de medewerkers zegt tevreden tot zeer tevreden te zijn over het werk. Zeker als je kijkt naar sociale veiligheid scoort het hbo goed. Waar 50 procent van de universiteitsmedewerkers zich niet op z’n gemak voelt op de werkplek, ligt dat percentage in het hbo met 1 tot 3 procent een stuk lager. Wel kampen medewerkers van hogescholen, net als mensen op de universiteit, met een hoge werkdruk.


Trouw, 11-05-2019 (Janne Chaudron)