Trump en het gas van Merkel: slecht voor de NAVO of voor de dollar?


'Duitsland wordt volledig gecontroleerd door Rusland en dat is een slechte zaak voor de NAVO.' Met die krasse uitspraak zette Donald Trump zijn aanwezigheid op de NAVO-top in Brussel meteen in de verf. De Amerikaanse overwegingen lijken echter meer economisch dan strategisch.


De Amerikaanse president Donald Trump liet er tijdens het officiële ontbijt met NAVO-baas Jens Stoltenberg geen twijfel over bestaan dat hij ook deze keer de harde woorden niet zou schuwen. Duitsland kwam als eerste in het vizier toen hij de geplande Nord Stream 2-pijpleiding tussen Duitsland en Rusland ter sprake bracht. De verstrengeling tussen beide landen zou het bondgenootschap niet ten goede komen en een hogere afhankelijkheid van Russisch gas zou ronduit ongepast zijn, aldus Trump. 'De voormalige bondskanselier van Duitsland is zelfs het hoofd van het Russische gasbedrijf.'

Nord Stream is een joint venture met het Russische Gazprom als meerderheidsaandeelhouder en brengt Russisch gas via onderzeese pijpleidingen door de Oostzee naar Duitsland. De Duits-Russische samenwerking werd in 2005 onder de regering-Schröder geïntroduceerd en kent ook nog het Franse Engie, het Nederlandse Gasunie en de Duitse energiebedrijven E.ON en Wintershall als coöperanten.

Nog voor de realisatie van de eerste Nord Stream-pijpleiding zorgde het project in 2005 al voor controverse. Kort voor het aflopen van zijn ambtstermijn bekrachtigde toenmalig Duits bondskanselier Gerhard Schröder (SPD) de gasovereenkomst met de Russische president Vladimir Poetin, om nog in datzelfde jaar voor het Nord Stream-project te gaan werken als raadgever in Russische loondienst. Schröder stelde toen dat hij 'omwille van het belang voor het Europese project' het aanbod van Poetin niet kon weigeren.

De eerste gaspijpleiding met een capaciteit van 55 miljard kubieke meter werd in 2011 door Duits bondskanselier Angela Merkel (CDU) en toenmalig Russisch president Dimitri Medvedev feestelijk geopend. In 2013 werd de bouw van Nord Stream 2 aangekondigd, met als doel de capaciteit nog eens te verdubbelen en met Gazprom als enige aandeelhouder. Dat de pijpleiding de belangen van het Europese project dient, wordt echter niet door iedereen voor waar aangenomen.


Europa in diskrediet?

Omdat het gas rechtstreeks in Duitsland wordt geleverd, omzeilt het Russische Gazprom traditionele transitlanden zoals Polen en Oekraïne. Vooral Warschau voert al jaren protest tegen Nord Stream, omdat het als poort naar West-Europa de inkomsten van Russisch gas dreigt te verliezen. De Poolse minister van Defensie Radek Sikorski vergeleek de Duits-Russische gasovereenkomst in 2006 zelfs met het Molotov-Ribbentroppact uit 1939 tussen de nazi's en de sovjets. Voorstellen om Nord Stream 2 alsnog op Poolse bodem te bouwen lijken tevergeefs.

Ook de Europese Unie is niet onverdeeld gelukkig met het Duits-Russische Nord Stream. Het project staat immers haaks op de strategie van het Europese energiebeleid, dat inzet op diversificatie van import en energiebronnen. De EU kijkt voorlopig hulpeloos toe, omdat de pijpleiding niet onder haar jurisdictie zou vallen. De Europese Commissie probeert al langer een onderhandelingsmandaat voor Nord Stream 2 te verkrijgen, maar de Duitse regering blijft benadrukken dat het project een puur bilaterale aangelegenheid is tussen Duitsland en Rusland en de EU bijgevolg niet bevoegd is. Voorzitter van de Europese Commissie Jean-Claude Juncker waarschuwde al dat ook infrastructuurwerken die buiten de bevoegdheid van de EU vallen aan de normen van de EU-wetgeving zullen moeten voldoen. Of dat in de praktijk zo zal blijken, is nog maar de vraag.

Daarnaast zijn er de strategische bekommernissen inzake Europees buitenlands beleid. Terwijl de oorlog in Oost-Oekraïne nog altijd woedt en Rusland en de EU wederzijds economische sancties uitgevaardigd hebben, lijkt net het Duitse Nord Stream-initiatief Oekraïne tegenover Rusland te verzwakken. Vandaag stroomt ongeveer de helft van de Europese gastoevoer over Oekraïens grondgebied, maar daar zou dus snel verandering in kunnen komen.


Storm in een glas water

De uithaal van Trump doet professor en energiespecialist Thijs Van de Graaf (UGent) denken aan een gelijkaardig dispuut begin de jaren 80. 'Toen was de Reagan-administratie fel gekant tegen de gaspijpleidingen die aangelegd werden tussen de Sovjet-Unie en West-Duitsland. Reagan vreesde dat een te grote afhankelijkheid van Sovjetgas de Europese veiligheid en energieveiligheid zou compromitteren. Hij heeft die projecten proberen kelderen met sancties net zoals de Trump-administratie vandaag, maar tevergeefs.'

Van de Graaf erkent de vraagstukken die het Nord Stream 2-project met zich meebrengt, maar nuanceert de conclusies van de Amerikaanse president. De ingebruikname van de nieuwe pijpleidingen zou allerminst betekenen dat Poetin de controle over Duitsland zou hebben: 'In werkelijkheid betekent de Nord Stream 2-pijpleiding dat ook Rusland in grote mate afhankelijk wordt van Duitsland, dat nog altijd de grootste exportmarkt en dus de belangrijkste bron van buitenlandse gasinkomsten is voor Rusland.'


Diplomatieke twist met economische betekenis

De Japanse kernramp in Fukushima zorgde in 2011 voor een ommekeer in het Duitse politieke denken. Terwijl in 2010 nog beslist werd om de kerncentrales langer open te houden, kwam de Duitse regering daar in 2011 op terug, gesteund door een grote meerderheid in de Bundestag. Acht centrales werden toen gedeactiveerd en in 2022 moeten de laatste kerncentrales definitief dicht. De Energiewende leek toen definitief ingezet, maar om het verdwijnen van kernenergie op korte termijn op te vangen, steeg de vraag naar aardgas, waardoor ook het aandeel van Russisch gas steeg naar 40 procent van het totale Duitse verbruik.

De bouw van de Nord Stream 2-pijpleiding komt er echter niet alleen omwille van pure noodzaak, maar is vooral ook een economische activiteit. Omdat het Nord Stream-gas niet exclusief bestemd is voor de Duitse consument, geeft het Duitsland de mogelijkheid om zichzelf uit te bouwen tot West-Europese gashub. Terwijl gasvelden in Groningen stelselmatig worden drooggelegd, zien Duitse bedrijven en politici vooral een unieke kans om gouden zaken te doen in de regio. De verstrengeling van industriële centra, jobs en de Duitse energiereuzen zet op die manier een grote druk op de politieke klasse in Duitsland, dat door de geschiedenis sowieso een innige culturele band met Rusland heeft ontwikkeld.

Net daar ziet Thijs Van de Graaf waar voor Donald Trump het schoentje wringt. 'Trump is fel gekant tegen Nord Stream 2, maar zijn eerste bekommernis is waarschijnlijk niet een te grote Europese afhankelijkheid van Russisch gas.' De bezwaren zijn meer economisch dan strategisch, verduidelijkt hij: 'Trump zit wellicht ook niet in met het feit dat deze pijpleiding de traditionele transitroute via Oekraïne omzeilt, want hij zal in de nakende ontmoeting met Poetin misschien zelfs erkennen dat de Krim Russisch is. Belangrijker voor Trump is dat het Russische gas uit Nord Stream 2 een concurrent vormt voor de Amerikaanse export van LNG, een product van de schalierevolutie die banen oplevert in de VS en het Amerikaanse handelstekort heeft verminderd.'


LNG-revolutie

LNG (Liquified Natural Gas) of vloeibaar aardgas wordt sinds 2016 door de VS in tankers over de hele wereld verscheept. Het vloeibare aardgas is zowel op strategisch als economisch vlak een belangrijk instrument geworden in het Amerikaanse energiebeleid. Op dit moment richt de VS de pijlen vooral op de lucratievere Aziatische markten, maar er werden de afgelopen jaren ook al meerdere cargo's geleverd aan Europese landen zoals Nederland, Polen en het VK.

Opvallend is dat het Amerikaanse LNG afhankelijk van de mondiale gasprijs in competitie ligt met het Russische gas dat door Europa stroomt. LNG kan geenszins het Russische gas vervangen, maar de concurrentie van LNG zal in de toekomst sowieso toenemen op de Europese markt. Om die reden zet ook de Russische regering in op de ontwikkeling van verschillende LNG-projecten in het noorden van Rusland. Sommige van de opgelegde Amerikaanse sancties moeten in die context geplaatst worden en zijn duidelijk bedoeld om de Russische LNG-projecten te verhinderen of te vertragen. Eind februari werd het Amerikaanse gasbedrijf ExxonMobil nog verplicht om zich omwille van de nieuwe Amerikaanse sancties terug te trekken uit samenwerkingen met het Russische Rosneft in de Arctische Zee. Die LNG-projecten werden voordien nog opgezet onder de leiding van de voormalige Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Rex Tillerson, toenmalig CEO van ExxonMobil. De druk die Donald Trump op het Duits-Russische Nord Stream 2 uitoefent, past in dat verhaal.

Ook voor België is het belangrijk om de ontwikkelingen van Nord Stream 2 en de LNG-strijd in het oog te houden. Fluxys heeft weliswaar geen aandeel in Nord Stream 2, maar de haven van Zeebrugge heeft wel een LNG-terminal die voorlopig functioneert als omslagpunt voor de Russische LNG-vloot. Van de Graaf beklemtoont dat de LNG-sector volop in beweging is en België waakzaam moet blijven: 'In Zeebrugge wordt het vloeibare aardgas van Russische ijsbrekervloten naar normale LNG-tankers overgeladen. Op die manier speelt Zeebrugge nu een bescheiden rol als verdeelcentrum voor export naar de wereldmarkt. Maar in de mate dat de Noordpool lange maanden ijsvrij blijft tijdens het jaar, en Rusland zijn LNG-ijsbrekervloot weet uit te breiden, zou de rol van Zeebrugge wel eens kunnen verkleinen.'

Wanneer en of het gas van Nord Stream 2 ooit in gebruik genomen zal worden, is nog maar de vraag. Er wordt verwacht dat België traditioneel een afwachtende houding zal aannemen tegenover het Duits-Russische project en tegelijkertijd de banden met de Russische LNG-sector zal blijven verzorgen.


Blog Knack, 12-07-2018 (Bjorn Gens)