Mijn kerstwens voor politici


Joris Luyendijk kan zich geen moment herinneren dat de journalistiek zo onder vuur lag bij politici als nu. En hoe succesvoller die aanvallen zijn, hoe meer ze aanslaan bij de bevolking. Maar halen politici op lange termijn wel voordeel uit die strategie?


Toen ik rond de eeuwwisseling voor onder meer deze krant correspondent was in de Arabische wereld, heerste in zowel het Oosten als het Westen bij velen het geloof dat eerstgenoemde steeds meer zou gaan lijken op laatstgenoemde. Hadden ‘wij’ in het Westen de Koude Oorlog niet gewonnen, waarna India en China zich hadden bekend tot de vrije markt, en de Russen ook nog tot democratie? In Noord-Ierland en Zuid-Afrika was vrede gesticht, terwijl de EU met Arabische landen over een associatieverdrag sprak voor als Israël en Palestina hun conflict hadden begraven.

Misschien komt het door de naderende jaarwisseling, maar als ik tijdens deze donkere dagen terugkijk op het afgelopen jaar, blijft van het optimisme van rond de eeuwwisseling bitter weinig over. Steeds vaker heb ik het idee dat het Westen juist zoals het Oosten wordt: bang en verward, met een steeds prominentere rol voor charismatische leiders die de wereld voorstellen als toneel van permanent en onoverbrugbaar conflict: ‘wij’ versus ‘zij’, waarbij ‘zij’ dermate perfide en slecht zijn dat alles is geoorloofd: intimidatie, liegen en verdacht maken. Dit is immers, twittert de charismatische leider, een apocalyptische strijd tussen goed en kwaad, leven en dood.

Hukuma walla mu’arda?, was de vraag die ik als correspondent vaak kreeg bij de kennismaking met lokale collega’s in Egypte, en ook in andere Arabische dictaturen: ‘Hoort jouw krant bij de regering of de oppositie?’ Die Arabische journalisten hadden aan den lijve nooit een ander systeem dan dictatuur meegemaakt en zij kenden democratie slechts van horen zeggen – letterlijk, want geen dictatuur gaat eerlijk uitleggen hoe democratie werkt, zo breng je mensen maar op ideeën.

Journalistiek bestaat vaak uit wachten en op zulke momenten probeerde ik Arabische collega’s weleens uit te leggen wat machtenscheiding tussen parlement, regering, ambtenarij, pers, wetenschap en rechterlijke macht betekent. Hoe rechters, wetenschappers en ook journalisten niet automatisch voor een politiek kamp werken, omdat democratie zones van neutraliteit schept.


Liefdesbrief aan de leider

Waar dictaturen sterke mannen hebben, rusten democratieën op sterke instituties. Hoe mooi dat aforisme (van de oriëntalist Bernard Lewis) ook was, de gedachte bleek niet over te brengen: dat je in het democratische Westen ook zonder wasta ofwel ‘tussenkomst van een machtige’ iets gedaan zou kunnen krijgen van de staat. Dat je een rechtszaak kan winnen zonder iemand om te kopen of iets toe te steken. Dat een minister van Defensie door het parlement kan worden weggestuurd, ook al wil de hoogste leider van het land juist graag dat die blijft (zoals dit jaar in het Verenigd Koninkrijk gebeurde). En dat een krant niet automatisch voor een belangengroep opkomt, maar zelfstandige afwegingen maakt.

Uiteraard gaat dat laatste lang niet altijd zo – journalisten zijn net mensen en daarmee vaak lui of dom. Maar het kan althans, en het lukt ook vaak. Een ‘regeringskrant’ in de dictatuur Egypte was en is een lange liefdesbrief aan de leider, met iedere dag andere illustraties uit de actualiteit. Een ‘oppositiekrant’ was en is een lange tirade tegen diezelfde leider, met net andere illustraties. Zulke kranten geven goed inzicht in de ‘lijn’ van beide kampen. Met onafhankelijke opinievorming had het niets te maken en de informatie was totaal onbetrouwbaar. Geen wonder dat in dictaturen het culturele en intellectuele leven stil staat. En geen wonder dat de samenzweringstheorieën er welig tieren. Als niets meer zeker is, kan alles waar zijn.

Mensen denken bij ‘democratie’ altijd aan verkiezingen, en dat is terecht. Maar wat ik leerde in de Arabische dictaturen, is dat onder die verkiezingen nog een diepere, institutionele laag ligt, genaamd ‘rechtszekerheid’. Die rechtszekerheid staat of valt bij neutraliteit – daarom heeft Vrouwe Justitia een blinddoek om.

Waarmee ik terug ben bij mijn pessimisme. Kijk eens naar de aanvallen op de rechterlijke macht her en der (‘neprechters’ in de woorden van PVV-leider Geert Wilders en Donald Trump) of in het Verenigd Koninkrijk (‘vijanden van het volk’ aldus de voorpagina van de massaal gelezen Daily Mail). Zie de al veel langer durende lastercampagne tegen klimaatwetenschappers. Zie de kritiek op de Belgische Raad van State (‘doet aan politiek’). En zie de prominente politici en hun niet-aflatende stroom van verdachtmakingen en openlijke leugens tegen onafhankelijke media.

Tom Naegels schreef onlangs dat dit laatste allemaal wel meeviel (DS 25 november). Aanvallen op de pers zijn van alle tijden, net als politici die liegen. De meeste lezers of kiezers zien wel door het fake news heen: ‘Af en toe een leugen, zelfs als je ze gelooft, kan geen kwaad.’

Dit lijkt mij een geval van wat in het Duits Verharmlosung heet: een dreiging onterecht relativeren. Naegels heeft gelijk dat marxisten al decennia roepen dat de onafhankelijke pers in een kapitalistische samenleving fictie is. Alleen hebben die marxisten nooit iets te zeggen gehad. Een paar leugens hier en daar door politici is evenals van alle tijden. Maar dat een Amerikaanse president of Britse minister van Buitenlandse Zaken openlijk liegt? Wanneer de machthebbers in een democratie zelf herhaaldelijk en schaamteloos liegen, dan is dat als wat vals geld hier en daar in omloop brengen. Inderdaad is nog altijd negentig procent van het geld authentiek, alleen, welke negentig procent?


Bokswedstrijd

Zo werkte in Egypte de dictatuur ook: er werden permanent leugens in omloop gebracht, zodat uiteindelijk niemand meer wist wie je moest geloven of vertrouwen. Werkt die rechter niet voor de vijand? Wordt die krant niet betaald door de CIA? Zijn die feiten over machtsmisbruik door ons land niet gewoon verzonnen? Ook hiervoor heeft het Duits een prachtige term, namelijk dat mensen in een dictatuur terechtkomen in een toestand van allgemeine Verunsicherung.

Bij een dergelijke Twijfel Aan Alles Inclusief Aan Jezelf ontstaat niet zozeer chaos als een informatiejungle. En daarin gaan mensen zich bij gebrek aan sterke, want betrouwbare instituties oriënteren op de macht. Het gaat er niet meer om wie gelijk heeft, maar om wie sterk genoeg is om zijn gelijk op te leggen. In een dictatuur kom je dan snel uit bij de dictator. Op dit moment is in Egypte dictator Abdel Fatah al-Sisi de sterkste en deze bezwoer zijn publiek in een belangrijke speech laatst letterlijk: ‘Luister naar niemand behalve naar mij.’ Trump had het gezegd kunnen hebben.

Waarmee we nogmaals terug zijn bij mijn pessimisme. Ik kan me geen moment herinneren dat onze democratische ordening, en daarmee mijn beroepsgroep van de journalistiek, zo frontaal onder vuur lag bij prominente politici als nu.

Van kritiek kun je leren, maar dit is geen kritiek meer. Dit zijn stappen op weg naar een uitschakeling van de pers als onafhankelijke, democratische tegenmacht. Het cruciale punt is dat neutraliteit je in een democratie gegund moet worden. Op het moment dat een politicus twijfel zaait over de morele betrouwbaarheid van een krant of medium, dan komt zo’n krant of medium in een onmogelijk parket. Kwaliteitsjournalistiek gaat namelijk uit van hoor en wederhoor. Als Bart De Wever (N-VA) deze krant wegzet als inherent onbetrouwbaar, bij wie moet de krant dan wederhoor gaan halen? Bij hoofdredacteur Karel Verhoeven? En hoe kan De Standaard in de berichtgeving erna Bart De Wever nog onbevangen en neutraal tegemoet treden? Voortaan kan alle kritiek van De Standaard worden afgedaan als een vereffening. Democratie is als boksen: het kan er keihard aan toegaan, maar dankzij strenge en heldere regels loopt het niet uit de hand. Maar wat nu als een van de boksers plotseling uithaalt naar de scheidsrechter? Als de scheidsrechter terugslaat, valt hij uit zijn rol en houdt hij op scheidsrechter te zijn. Maar als hij niets doet, is zijn gezag ook weg.


Eerlijk proces?

Mijn stellige indruk is dat de meeste mensen bij de N-VA, PVV of het Brexit-kamp zichzelf als fatsoenlijk beschouwen. Alleen zitten ze in een strijd op leven en dood met ‘verraders’ (het Brexitkamp), met de almachtige ‘linkse kerk’ (PVV) of met ‘vijanden van Amerika’ (Trump). Dan rechtvaardigt het doel de middelen,voorlopig.

Het punt is: wat komt hierna? De huidige groep rechtse journalistiek-bashers lijkt ervan uit te gaan dat hun politieke tegenstanders zelf wel fatsoenlijk zullen blijven. Maar hoe succesvoller de frontale aanval op pers en waarheid is, hoe groter de kans dat deze methode overslaat. Bij de Nederlandse verkiezingen dit jaar brak opeens Denk door, een speciale protestpartij voor Nederlanders met een migratieachtergrond. En wat beweerde Denk-leider Tunahan Kuzu net voor de verkiezingen, uiteraard zonder enig bewijs? Nederlandse artsen trekken de stekker er sneller uit bij patiënten met een migratieachtergrond.

Dit zou mijn kerstvraag zijn aan alle politici die fake news inzetten dan wel aan het eigen profiel werken met aanvallen op de onafhankelijke journalistiek: wie gaat u beschermen als straks de volgende generatie of politieke stroming de macht het overneemt, en u in het vizier neemt? Rekent u dan wel op een eerlijk proces, bij de rechtbank, in de media en de wetenschappelijke geschiedschrijving? Zo nee, dan gelooft u dus allang niet meer in de democratie. Zo ja, is het dan niet verstandig om zuiniger te zijn op dergelijke instituties? Richt uw kritiek op specifiek gedrag van specifieke, bij naam te noemen, individuen. Trek het niet open naar de organisatie waar die individuen voor werken. Schrijf de instituties geen verborgen agenda toe, tenzij u van die agenda harde bewijzen heeft. In dat geval maak ik als pottenkijker in de volgende aflevering eind januari graag ruimte.


DS, 23-12-2017 (Joris Luyendijk)