Gevangen in een Europees dilemma


De vluchtelingencrisis werpt Europa in een tweestrijd, schrijft de Deense schrijver Jens Christian Grøndahl. Het maakt deel uit van wie we zijn om mensen in nood te helpen, maar tegelijk willen we ook onze welvaartsmaatschappij bewaren, met haar wankel evenwicht tussen rechten en plichten.


Naar het westen een ruige kustlijn, naar het oosten een onduidelijke overgang naar Azië; het is lastig te bepalen waar het continent eindigt. Als je op de Cliffs of Moher in het westen van Ierland of Cabo da Roca in de buurt van Lissabon staat, weet je dat je Europa achter je hebt liggen. Als je Lampedusa of Lesbos bezoekt, krijgt de gedachte een pijnlijkere wending. Was het slechts een droom? Zal het culturele karakter en de sociale orde van Europa bezwijken onder de volksverhuizing die nu gaande is? Of zal Europa als cultuur, als de naam van vervlogen hoop, juist bezwijken omdat wij er uit pure angst niet in slaagden om onze eigen waarden na te leven?

Het is typerend voor Europeanen om zo ambivalent te zijn. Sinds de Renaissance hebben we ons gedefinieerd in relatie tot de vreemdelingen aan de andere kant van de zeeën, of het nu was in de rol als brutale kolonisatoren of in de rol van empathische antropologen. Maar ook op het Europees grondgebied is de identiteitsvorming dialectisch geweest. Ik ben een Deen, omdat ik geen Zweed of Griek ben. Je weet wie je bent, omdat je mensen kent die iets anders zijn. We zijn onszelf geworden in de ontmoeting met vreemden, met wie we toch iets gemeen hadden, of het nu was omdat ze christenen waren, omdat ze ook Homerus hadden gelezen of, in al zijn merkwaardige eenvoud, puur en alleen omdat ze ondanks alle verschillen voor ons als mensen herkenbaar waren.


Het Europa van de naties

Toen de ideeën van de democratie uiteindelijk tot werkelijke politieke veranderingen leidden, was Europa niet meer hetzelfde continent als ten tijde van de verlichting. De ironie van de geschiedenis is dat het universele, wereldse humanisme moest verzuipen in bloed, eerst tijdens de Franse Revolutie, later tijdens de napoleontische oorlogen. Maar de ironie is niet dat de idealen niet werden nagestreefd, het ironische is dat het idee van de onschendbare waarde van de individuele mens, ongeacht ras, cultuur of afkomst, pas doorbrak in het Europa van de naties, dat na het Congres van Wenen het kader werd van de geleidelijke democratisering van het continent.

Wij democratiseerden onszelf onderling, het humanisme was tot aan de grens universeel, maar verderop niet. Slechts in de natiestaat is het gelukt om steeds grotere delen van de bevolking erbij te betrekken en ons solidair op te stellen ten opzichte van elkaar, in het idee van een lotsverbondenheid en een wederzijdse verantwoordelijkheid voor een gemeenschappelijke toekomst.

Is dát niet de reden dat de minst geprivilegieerde Europeanen naar rechts neigen? De globalisering heeft hen niets anders dan onzekerheid gebracht, terwijl de sociale vooruitgang en welvaart, die ze vrezen kwijt te raken, slechts gegarandeerd is door de universele rechten van de nationale welvaartsstaat. Elke poging om een gemeenschappelijk Europees beleid te formuleren moet het respect voor de levenservaring van gewone mensen als uitgangspunt nemen, anders zal het terecht aangeklaagd kunnen worden voor arrogantie. Daarentegen moet iedereen die zijn land wil beschermen om niet overspoeld te worden, zich realiseren dat het ook een Europese kwestie is.


Wanneer de vluchteling migrant wordt

De stroom van overvolle rubberboten die koers zetten naar Lesbos gaat onophoudelijk door. Mannen, vrouwen en kinderen drommen samen op de treinstations van de Balkan en terwijl ik aan het schrijven ben, hebben uitgerekend de Zweden besloten om grensbewaking in te voeren. We zitten gevangen in een echt Europees dilemma. Of je jezelf nu christen of humanist noemt, het maakt deel uit van ons culturele en morele zelfbegrip om mensen in nood te helpen. Aan de andere kant is het legitiem om je zorgen te maken over hoeveel nieuwkomers we kunnen integreren in de Europese welvaartsmaatschappijen, zoals ze zijn gebaseerd op een wankel evenwicht tussen rechten en plichten, tussen veelheid en eenstemmigheid over de belangrijkste waarden van de maatschappij: gelijkheid, vrijheid van meningsuiting, het seculiere.

Om overzicht te krijgen heeft men een onderscheid willen maken tussen migranten en vluchtelingen, vanuit het idee dat mensen die hun land hebben verlaten om te ontkomen aan armoede en wanhoop afgewezen moeten worden, hoe begrijpelijk hun motieven ook zijn. Het probleem is alleen dat de werkelijkheid allang onze categorieën heeft overspoeld. Je hoeft niet een minutenlange tv-reportage vanuit Aleppo te bekijken om te begrijpen waarom de Syrische bevolking bezig is zichzelf te evacueren. Maar wanneer je het uitzichtloze bestaan in een vluchtelingenkamp in Turkije of Libanon hebt verlaten, wanneer je de risicovolle boottocht over de Middellandse Zee hebt overleefd, wanneer het gelukt is om eerst de ene en daarna de andere Europese grens te passeren, dan heb je onderweg op een of ander moment de gedaantewisseling ondergaan van vluchteling naar migrant. Dan gaat het er niet langer om beschermd te worden tegen Islamitische Staat of de vatenbommen van Assad, maar dan draait het om een beter leven voor jezelf en voor je gezin. Dat is een volstrekt nobele, algemeen menselijke doelstelling, maar het is geen argument om je te beroepen op het recht op asiel of op spontane paraatheid van naastenliefde.


Iedereen kan Europeaan worden

Ik zeg dit niet om het geweten van de humanistische Europeaan te sussen. De mensenmassa’s zullen over de grenzen van Europa blijven komen, of we nu menslievend en gastvrij zijn, of we er alles aan doen om hen buiten te houden. Het zal niet de eerste keer in de geschiedenis zijn dat Europa verandert. Misschien is het op langere termijn ook niet echt doorslaggevend met hoeveel ze zijn. Belangrijker is de houding waarmee ze aankomen. De vluchteling is een slachtoffer, dat recht heeft op bescherming. De migrant, die de plek van de vluchteling inneemt, is daarentegen verantwoordelijk voor zichzelf. Daarom is het toegestaan om de vraag te stellen: wil en kun je bijdragen aan de maatschappij waarin je je graag wilt gaan vestigen? Ga je akkoord met de waarden die gelden in díe maatschappij? Kun je je eigen waarden laten overeenstemmen met de cultuur waarvan je onderdeel probeert uit te gaan maken? Als het antwoord ja is, dan komt de rest wel goed.

Het mooiste aan Europa is misschien niet onze geschiedenis, maar de belofte die de geschiedenis nooit helemaal is nagekomen: dat de waarde van mensen niet afhangt van waar ze vandaan komen. Vanuit díe gedachte kan iedereen een Europeaan worden.

Honderd jaar geleden staken Europeanen, gedreven door armoede en hoge verwachtingen, de oceaan over naar het westen om hun geluk te gaan beproeven. Europa zal nooit Amerika worden, maar zou de droom van iets beters ons ronduit moeten verlammen van angst?


DS, 14-11-2015 (Jens Christian Grøndahl)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB