Zie de mens: op zoek naar de oorsprong van onze vooroordelen

We hebben ze bijna allemaal: vooroordelen. Maar waar komen ze vandaan? Een nieuw boek legt uit dat we ze aan vergeten en verdrongen (wetenschappelijke) onderzoeken te danken hebben en legt die onderzoeken bloot.

“Regelmatig betrap ik mezelf op gedachten die je racistisch zou kunnen noemen,” zo schrijft Linda Roodenburg in haar boek ‘Zie de mens’. “Of ten minste bevooroordeeld. Als mijn fiets is gestolen verdenk ik meteen onze Marokkaanse achterbuurjongen, als de loodgieter een Surinamer blijkt te zijn, vraag ik me af of hij die klus wel binnen de afgesproken tijd klaart. En niet altijd ten onrechte, ook dat nog (…) Maar wat moet je ermee? Negers zijn lui en Marokkanen zijn crimineel, denken witte Nederlanders. Hollanders zijn ongastvrij, vinden nieuwkomers.” Wij mensen zijn er steengoed in: andere mensen in een hokje duwen. En hoe groter de afstand tussen onszelf en die mensen is (en hoe minder we van die mensen weten) hoe gemakkelijker het is om ze over één kam te scheren. Maar hoe komen we eigenlijk aan die vooroordelen die stuk voor stuk insinueren dat wij net ietsje beschaafder, ietsje eerlijker, ietsje hardwerkender, kortom ietsje beter zijn dan de rest, vandaan?

Fysionomie
Het antwoord op die vraag verrast je misschien een beetje. Want wanneer we willen achterhalen waar onze al dan niet terechte vooroordelen vandaan komen, komen we al gauw in de wetenschap terecht. En niet tussen de wetenschap waar we trots op zijn. Nee, als het om de fundering van onze vooroordelen gaat, belanden we in andere kringen. Kringen die we liever vergeten of verdringen. Die kringen kunnen we heel kernachtig, in één woord samenvatten: fysionomie. Oftewel het zoeken naar verbanden tussen uiterlijke kenmerken en mentale eigenschappen.

Williams Syndroom
In de inleiding stelden we dat bijna iedereen vooroordelen heeft. Een weloverwogen woordkeuze. Er zijn namelijk mensen die geen raciale vooroordelen kennen. Bijvoorbeeld kinderen die lijden aan het Williams Syndroom. Tijdens experimenten kregen blanke kinderen met dit syndroom en blanke, gezonde kinderen plaatjes van mannen en vrouwen uit verschillende delen van de wereld te zien. De kinderen moesten woordjes (positief en negatief) bij de plaatjes plaatsen. De gezonde kinderen plaatsten vaker negatieve woordjes bij mensen die een donkere huidskleur hadden. De kinderen met het Williams Syndroom deden dat niet.

Gezichtsdriehoek
Een bekend voorbeeld van fysionomie treffen we in de achttiende eeuw aan. De anatoom, schilder en beeldhouwer Petrus Camper (1722-1789) ontwikkelde de Camper-gezichtsdriehoek (zie afbeelding helemaal bovenaan dit artikel) die hem in staat moest stellen om mensenrassen uit alle uithoeken van de wereld zo goed mogelijk te vereeuwigen. “Deze steekt als volgt in elkaar: bekijk een gezicht van opzij. Trek een rechte lijn tussen de onderkant van de neus en de gehooringang. Trek ook een lijn tussen de voortanden van de bovenkaak en het meest vooruitgestoken punt van het voorhoofd. Deze twee lijnen vormen een hoek die bij de aap aanzienlijk kleiner is dan bij de mens, maar ook verschillen vertoont tussen mensen onderling. Zo had een door Camper gemeten orang-oetan een hoek van 58 graden, een Angolees en een Kalmuk allebei van 70 graden en bij Europeanen constateerde hij een hoek van 80 graden.” Hoewel Camper – die alle mensen als gelijkwaardig beschouwde – de gezichtsdriehoek niet ontwikkeld had om mensen te classificeren werd deze al snel wel zo gebruikt. “Hij was geen fysionoom en verbond dan ook geen talenten of gebreken aan de door hem gemeten verschillen. Maar door zijn grote internationale reputatie als wetenschapper werd zijn gezichtsdriehoek door anderen in stelling gebracht voor het onderscheiden en classificeren van mensenrassen. Hoe kleiner de gelaatshoek van een mens, des te lager zijn positie in de evolutie. Primitieve volken, waaronder Aborigines, Vuurlandindianen, Papoea’s en Bosjesmannen werden op grond van hun veronderstelde kleine gezichtsdriehoek op de onderste trede van de beschavingsladder geplaatst, net boven de hogere aapsoorten. De gemiddelde gelaatshoek van de Europeaan werd in grootte alleen overtroffen door die van beeldhouwwerken uit de klassieke oudheid.”



Lombroso
Een andere bekende naam die vaak in één adem met de fysionomie genoemd wordt, is criminoloog Cesare Lombroso (1835-1909). Hij was ervan overtuigd dat criminelen te herkennen zijn aan fysieke kenmerken, zoals bijvoorbeeld brede kaken en een asymmetrisch gezicht. Het moge duidelijk zijn: het zijn conclusies zoals deze die vooroordelen in de hand werken.

Charles Darwin
En dan, in 1859, publiceert Charles Darwin zijn wereldberoemde evolutietheorie in het boek ‘On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life‘. Darwin schreef over hoe verschillen tussen soorten ontstaan door natuurlijke selectie. Maar wie het boek las, hield één prangende vraag over: hoe ging het doorgeven van eigenschappen van generatie op generatie nu precies in zijn werk? Pas jaren later wordt duidelijk dat de ontwikkeling van verschillende soorten het resultaat is van mutaties in genen. “Dit leidde onvermijdelijk tot ideeën en fantasieën over verbeteringen van de eigen soort door genetisch ingrijpen, zoals dat al eeuwenlang bij paarden, honden en andere nuttige dieren werd gedaan.” En zo ontstond – op basis van de vooroordelen waar de wetenschap ons eerder al aan had geholpen – het idee dat we tegenwoordig eugenetica of rasverbetering noemen. En dat idee kreeg voet aan de grond. “In 1907 startte in de Verenigde Staten een sterilisatieprogramma dat tot 1963 doorging en waarvan rond de 65.000 mensen het slachtoffer werden: in een aantal staten gold een trouwverbod voor epileptici, criminelen en zwakzinnigen.” En ook in Europa werden maatregelen getroffen. Zo werden Deense vrouwen met een IQ lager dan 75 gesteriliseerd. En in Zweden gebeurde datzelfde met ruim 62.000 laagopgeleide vrouwen uit arme, niet-inheemse bevolkingsgroepen. Het was nog maar de opmaat voor wat er enkele decennia later tijdens de Tweede Wereldoorlog door Adolf Hitler werd bevolen.

“Het simpele categoriseren en fotograferen van toen heeft plaatsgemaakt voor het complexe en gelaagde profileren en typeren van nu. Nog even en anderen weten beter dan u en ik of we een potentieel gevaar voor de samenleving zijn”

De foto’s
En zo verhaalt Roodenburg op bijzonder boeiende wijze over meer studies en inzichten die onze kijk op de mens voorgoed veranderd hebben. Wat haar boek misschien nog wel boeiender maakt dan alle studies en voorbeelden die ze aandraagt, is de enorme hoeveelheid foto’s. De foto’s – die veelal uit de negentiende eeuw stammen – zijn meestal lang aan het zicht onttrokken geweest en zijn gemaakt en verzameld voor onderzoek naar rassen en volken. “In die context hebben ze bijgedragen aan de stigmatisering van vele bevolkingsgroepen.” Niet in de laatste plaats omdat de foto’s vaak gemanipuleerd werden. Mensen die door onderzoekers als ‘primitief’ werden gezien, kregen bijvoorbeeld de opdracht zo te poseren dat de suggestie gewekt wordt dat hun ras evolutionair nog dicht bij de apen staat. Veel van de foto’s lijken sowieso gemaakt te zijn om de verschillen tussen volkeren en mensen te benadrukken.

Onderwijs
Maar, zul je misschien denken. Vandaag weten we wel beter. Of toch niet? Deels wel, denkt Roodenburg. “We doorzien en begrijpen beeldtaal beter dan onze (voor)ouders. We zijn ons bewuster van het feit dat foto’s niet per definitie méér waar hoeven te zijn dan animaties of andere geconstrueerde beelden, en we beseffen dat wat je op een scherm ziet niet samenvalt met de werkelijkheid.” Maar dat wil niet zeggen dat we over onze vooroordelen zijn heengegroeid. Misschien zijn we ons er iets meer van bewust, maar ze zitten zo diepgeworteld dat ons nog altijd beïnvloeden. En niet alleen ons. Ook de wetenschap. “Het simpele categoriseren en fotograferen van toen heeft plaatsgemaakt voor het complexe en gelaagde profileren en typeren van nu. Nog even en anderen weten beter dan u en ik of we een potentieel gevaar voor de samenleving zijn, of we na detentie weer in de fout zullen gaan en op welke ziektes wijzelf en onze kinderen grote kans maken of al onder de leden hebben (…) Ik ben ook in gaan zien hoe een eenling slachtoffer kan zijn van zogenaamd objectieve statistieken. Al die geopenbaarde, gemiddelde verschillen tussen bevolkingsgroepen waarin etniciteit gekoppeld wordt aan criminelen, schoolverlaters en werklozen, accepteren we zonder morren. Sterker nog, ze helpen ons om greep te krijgen op de complexe wereld om ons heen en besparen ons de moeite van een onafhankelijke oordeel. Zo zakken we geruisloos weg in een moeras vol statistisch onderbouwde vooroordelen.” Hoe we daar vervolgens weer uit kunnen komen? “De enige remedie is inzicht en bewustzijn door goed onderwijs voor iedereen (…) Kinderen moeten niet alleen leren rekenen, maar ook leren dat hoge criminaliteitscijfers onder Marokkaanse jongeren niet betekent dat hun Marokkaanse buurjongen dus ook crimineel is of tot een minderwaardig soort mensen behoort.”

‘Zie de mens’ geeft stof tot nadenken. Want ja, vooroordelen hebben we. En ja, ze zijn in zekere zin nuttig. En ja, we zouden ons er bewuster van moeten zijn. Maar dat niet alleen. We zouden ook dankbaarder moeten zijn voor de grote verschillen tussen mensen. Want juist de mensen die anders zijn dan anders – ander gedrag vertonen, een ander uiterlijk hebben, over andere talenten beschikken, enzovoort – houden de samenleving wakker en in beweging. Zij zorgen voor dynamiek: de voorwaarde voor iedere vorm van vooruitgang. “Leve de gestoorden, de genialen, de vreemdelingen en andere ongenode gasten.”


Bron: scientias.nl,Caroline Kraaijvanger,
http://www.scientias.nl/zie-de-mens...oordelen/105774


Eigen Mening:
Ik vind dat het belangrijk is om racisme te analyseren, het is namelijk iets dat typisch menselijk lijkt te zijn en het leidt enkel tot kloven tussen verschillende bevolkingsgroepen.
Het is voor veel mensen moeilijk om te bekennen dat ze bepaalde eigenschappen geven aan mensen, enkel gebaseerd op uiterlijk.
Het is een goed teken dat mensen steeds meer open staan voor mensen van verschillende etnische achtergronden, toch hebben de meeste mensen nog steeds subtiele vooroordelen, zelfs al zijn deze niet neerkijkend of beledigend bedoeld.
Het is ook goed dat het artikel aanhaalt wat vroeger de kijk was op ras.
Terugkijken naar dingen zoals eugenetica en massasterilisaties laat ons zien hoe ver we zijn gekomen als samenleving.