Het internet bestaat niet

Evgeny Morozov: Om de wereld te redden, klik hier. (To Save Everything, Click Here) Vert. Jos Baijens. De Wereld, Tilburg; 400 blz.


Wat ontwerpers en gebruikers ook voor moois van nieuwe technologie verwachten: die kan ons nooit ontslaan van onze plicht zelf keuzes te maken, is de boodschap van filosoof Evgeny Morozov.


Waar zijn die moderne, liberale jongeren uit Caïro gebleven, die in 2011 tijdens de Arabische Lente het gezicht waren van de 'Facebookrevolutie'? Precies: vermalen tussen de machtsblokken van enerzijds het leger van generaal Al-Sisi, en anderzijds de Moslimbroeders. Daar sta je dan, met je smartphone.

Technologie alleen gaat de wereld niet redden, roept Evgeny Morozov al jaren. Hij geldt als een van 's werelds invloedrijkste denkers over technologie (zie kader). Juist doordat hij nadenkt over de ingewikkelde verhouding tussen technologie en macht, ontsnapt hij aan de tegenstelling die het debat over de invloed van het internet kenmerkt. Daarin staan de naïevelingen die denken dat Google ons leven almaar beter gaat maken met slimme apps tegenover de naïevelingen die vinden dat het internet ons allemaal tot oppervlakkigheid verdoemt.

Maar, zegt Morozov tegen beide partijen: 'het internet' bestaat helemaal niet. In zijn boek 'Om de wereld te redden, klik hier', onlangs in Nederlandse vertaling verschenen, plaatst Morozov de term internet consequent tussen aanhalingstekens. Dat websites bestaan, en sociale media, en kabels tussen computers en smartphones met apps weet hij ook wel. "Maar wat ik bestrijd is dat al die fenomenen een inherente, noodzakelijke logica hebben. Een voorbeeld: als er kritiek komt op hoe Facebook werkt, dan is vaak de tegenwerping: 'Zo werkt het internet nou eenmaal.' Maar dat Facebook werkt zoals het werkt, heeft ook te maken met de enorme datahonger van dat bedrijf, waarmee het geld verdient. Laten we niet gaan denken dat Facebook een natuurlijke manifestatie is van hoe het internet werkt."


Als we de term internet gebruiken, bedrijven we eigenlijk een soort ideologie?

"Vaak wordt er over technologie gepraat alsof het een vaststaand gegeven is, dat er nou eenmaal is. Daarbij vergeten we dat ook technologie ten diepste politiek van aard is. De politieke en economische beslissingen die van belang waren bij de keuzes om bepaalde technologie wel of niet te ontwikkelen, en de maatschappelijke consequenties van die technologie verdwijnen uit zicht.

We leven nu in een tijd dat internetondernemers geïdoliseerd worden vanwege alle slimme apps die ze bouwen. Maar de discussie over hoe wenselijk dat is, wordt gesmoord met een beroep op de werking van 'het internet'. Terwijl er altijd verschillende manieren zijn om een technologie te organiseren."


Maar elke technologie heeft toch een eigen dynamiek? In de tijd van het koffiehuis hadden we een ander soort publiek debat dan in de tijd van de televisie.

"Dat kun je inderdaad doen: een tijdperk definiëren aan de hand van een dominant object, zoals de tv, en dan allerlei fenomenen verklaren vanuit de invloed van dat object. Die invloed is er ook, maar die is nooit eendimensionaal. Zulke studies lenen zich dus niet voor het ontwikkelen van een kritische visie op alternatieve manieren om met technologie om te gaan. Ze richten zich alleen op de laatste kilometer van de marathon: de uitvinding van een apparaat. Hoe de ontwikkeling van zo'n technologie verweven was met allerlei politiek-economische keuzes, verdwijnt uit zicht."


Dat klinkt wel academisch. Mensen merken dat hun leven verandert door sociale media. Kranten zien hun oplages onder druk staan. Wat hebben die daaraan?

"Luister, je kunt zo naar de boekhandel hier op de hoek lopen, naar de sectie zelfhulpboeken, en daar een 'Hoe overleef ik in het digitale tijdperk'-boek kopen. Staat waarschijnlijk vol met nuttige tips, die vast ook goed werken. Maar terwijl jij die haarlemmerolie naar binnen giet, word je langzaam in slaap gesust. Ik heb geen enkele ambitie om het makkelijker voor je te maken. Integendeel: ik wil het juist ingewikkelder maken."


Google boycotten is geen optie.

"Nee, dat is tegenwoordig in de mode: de 'digitale detox'. Dan gaan mensen een paar weken in een berghut yoga doen, en verwachten ze dat alle problemen vanzelf weggaan. Maar het is contraproductief om daarvoor te pleiten. Jezelf afsluiten is een luxe, geen oplossing. De meeste mensen moeten van hun baas gewoon hun mail beantwoorden.

"Zo'n oplossing gaat er ook weer van uit dat technologie een autonoom iets is, dat losstaat van de rest van de maatschappij. Maar je kunt de technologie niet zomaar wegsnijden uit je eigen leven, want die is verbonden met een veel bredere politiek-economische agenda."

Het etiket dat Morozov in zijn nieuwe boek op die agenda plakt, is 'technologisch solutionisme'. Kortweg: de neiging om technologie in te zetten om het oplossen van allerlei problemen te automatiseren. Pagina na pagina geeft hij voorbeelden van technologieën die het leven efficiënter maken, maar die stuk voor stuk ook maatschappelijke consequenties hebben die de ontwikkelaars ervan negeren.

Zo gebruikt de politie steeds vaker onpersoonlijke algoritmes voor het profileren van verdachten. Maar die algoritmes zijn door marktpartijen ontwikkeld, en daarom geheim, en dus is slecht te controleren of ze discriminerend zijn. Het project BinCam meet het afvalverbruik door dagelijks foto's van de inhoud van je vuilnisbak te nemen en te analyseren: zelfs dat mag niet meer privé blijven. Morozov vindt ook de opkomst van apps die goed en gezond gedrag stimuleren met allerlei prikkels en game-elementen verontrustend. Een app die kinderen met een puntensysteem beloont telkens als ze een bejaarde helpen, lost wel het directe probleem op van de oudere die de weg wil oversteken. Maar het levert ook andere kinderen op dan de kinderen die worden aangesproken op hun verantwoordelijkheid.

De logica dringt zelfs door tot in het hart van de politiek. Denk aan de Piratenpartij, die op een Wikipedia-achtige manier via het internet tot standpunten probeert te komen, waarbij ze de procedure belangrijker lijkt te vinden dan de standpunten zelf.


Het leest als een overweldigende hoeveelheid ellende die op ons afkomt. Waar beginnen we met wat draadjes los te trekken?

"Ik denk dat het alvast een goed begin is om de achterdocht te vergroten. Zodat mensen het niet meer voor zoete koek slikken als Facebook een plan lanceert om ballonnen boven Afrika te laten vliegen om overal internet te brengen, en dat dan durft te verkopen als een bijdrage aan de mensenrechten. Ik probeer in mijn boek het historisch bewustzijn van mensen te stimuleren. We moeten laten zien dat wat nu nog gepresenteerd wordt als 'de stem van het internet' gewoon een retorisch schild is."


Wie hebben belang bij dit 'schild'?

Dat is natuurlijk een bont gezelschap, zonder coherente motieven. Je hebt ondernemers die eraan verdienen, goedbedoelende internetactivisten die er oprecht in geloven, er zijn intellectuelen en quasi-intellectuelen die er boeken over schrijven, lesgeven op universiteiten, vaak ook mensen met een consultancypraktijk, die hun carrière hebben gebouwd op lezingen en adviezen over hoe 'het internet' werkt, dus daar hoef je al helemaal geen kritisch zelfonderzoek van te verwachten natuurlijk."


In 2006 schreef u zelf nog jubelende artikelen over bloggers in Wit-Rusland die de regering uitdaagden.

"Ik was toen extreem naïef. Ik kan niet één moment aanwijzen dat dat omgeslagen is. Toen ik begin twintig was werkte ik bij een ngo, ik reisde door Wit-Rusland en Tadjzikistan, om te vertellen over de zegeningen van digitale technologie voor de democratie. Het was een snelle leercyclus: ik zag steeds vaker hoe autoriteiten de technologie juist gebruikten om mensen te onderdrukken, om hun grip op de macht te verstevigen. Op een gegeven moment kreeg ik het gevoel dat we meer kwaad dan goed deden. Iedereen had goede bedoelingen, maar goede bedoelingen zijn niet genoeg."


De afgelopen twee jaar was u verbonden aan Stanford University, waar half Silicon Valley rondloopt. Gezellig?

"Ik had er een kamertje om mijn boek te schrijven, en ze hebben er een goede bibliotheek, maar verder had ik weinig contact met de mensen daar. Het is een raar volkje. Had er weer iemand een of andere app ontwikkeld om de honger in de wereld op te lossen, en dan vroegen ze me of ik hem wilde testen. Als ik zei dat ik daar niet zo'n zin in had, namen ze het heel persoonlijk op. Een discussie over of je het wereldvoedselprobleem wel oplost met een app, of dat dat misschien ook een politieke dimensie heeft, dat zat er al helemaal niet in."


U verdedigt de 'echte politiek' tegenover dat soort mensen. Opmerkelijk dat zo'n kritisch denker de politieke status-quo verdedigt.

Morozov, die tot nog toe met de snelheid van een machinegeweer heeft gesproken, valt voor het eerst een paar seconden stil. Dan zegt hij:

"Hier ga ik later waarschijnlijk inderdaad net zo smalend op terugkijken als op die juichende artikelen over bloggers van vroeger. Ik ben inmiddels (sinds de publicatie in het Engels, vorig jaar, red) wel ietsje sceptischer over de klassieke liberale democratie: we hebben de laatste jaren in de financiële sector gezien dat die ook niet ideaal is. Maar ik probeer al die mensen die denken dat je met een app de wereld kunt redden te laten zien dat politieke problemen rommelig zijn, heel veel dimensies hebben, en dat je ze vaak ook niet eens moet willen stroomlijnen, omdat het belangrijk is dat er debat over blijft bestaan. Het goede van dit boek is dat het de naïviteit van Silicon Valley laat zien. Het zwakke is dat het geen goede uitgang biedt."

In zijn boek pleit Morozov wel voor 'technologie met een hikje', die stimuleert om bewuste keuzes te maken in plaats van ze te automatiseren. Zoals de Caterpillar, een verlengkabel in de vorm van een rups, die onrustig begint te bewegen als een apparaat lang op stand-by staat. Met als doel: beter nadenken over het gebruik van elektriciteit.

Hij contrasteert die met technologieën die automatisch het stroomverbruik in een huis reguleren als dat boven een bepaald niveau komt. Handig voor stroombedrijven, die minder pieken op het netwerk krijgen, maar het ontneemt mensen de verantwoordelijkheid om zelf over stroomverbruik na te denken.


Is de neiging om problemen op te lossen niet te menselijk en te sterk?

"Ja, het is typisch voor mensen om oplossingen te zoeken. Maar dat wil niet zeggen dat het al vast ligt welke oplossing je kiest. Neem een onderwerp als gezondheid. Je kunt investeren in apparaten die de hele dag je bloeddruk meten, die dieetadviezen geven, alle informatie doorspelen naar je huisarts. Maar willen we dat? Het reduceert gezondheid tot een zaak van individuele verantwoordelijkheid, en leidt tot afname van solidariteit: verzekeringsmaatschappijen experimenteren nu al met maatwerk voor mensen die 'goed gedrag' vertonen.

Je kunt ook investeren in een goed gezondheidssysteem, en in onderzoek naar kankerverwekkende stoffen. Die oplossing ligt niet op het individuele, maar op het sociale niveau. Ik hoef waarschijnlijk niet uit te leggen waar mijn voorkeur naar uitgaat."


Wie is Evgeny Morozov?

Evgeny Morozov werd in 1984 in de industriestad Soligorsk in Wit-Rusland geboren. Hij werkte bij Transitions Online, een organisatie die online media in postcommunistische landen steunt. Al snel raakte hij gedesillusioneerd door wat hij 'cyberutopisme' noemt: het geloof dat internettoegang automatisch tot meer democratie en vrijheid leidt. Morozov, die in de Verenigde Staten woont, maakte naam met zijn tegendraadse meningen over technologie en het internet, die lijnrecht ingaan tegen allerlei geaccepteerde waarheden. Afhankelijk van wie je het vraagt, geldt hij als de belangrijkste denker over technologie van het moment, of als een pestkop die ieder serieus debat verstoort met zijn op de man gespeelde polemische aanvallen. In zijn boek 'The Net Delusion' uit 2011 betoogde hij dat internet eerder een zegen is voor dictators dan voor vrijheidsactivisten. In zijn net vertaalde nieuwste boek neemt hij het 'technologisch solutionisme' op de korrel: het idee dat je met technologie politieke problemen kunt oplossen.


Trouw, 08-06-2014 (Seije Slager)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB