INTERVIEW. Meinhard Miegel over de crisis van de welvaartsstaat: Vanaf hier gaat het bergaf


Meinhard Miegel: ,,We zijn geobsedeerd door zekerheid en blazen, zoals hypochonders, elk risico buiten verhouding op.''
Meinhard Miegel heeft in Duitsland een taaie reputatie als onheilsprofeet. Al decennia roept de 'Cassandra van het Rijnland' dat de Sozialstaat boven zijn stand leeft. Nu doet hij nog een hardere voorspelling: ,,De Gouden Tijd van Europa is voorbij. Tegen 2020 zullen onze lonen en levensstandaard een kwart achteruitboeren.''


SINDS regering en parlement verhuisd zijn naar Berlijn, is Bonn weer een provinciestad. Maar de wetenschapper Meinhard Miegel (65) zit er nog altijd met zijn Institut für Wirschaft und Gesellschaft (een denktank van CDU-strekking) en verpest de sfeer te lande met onheilsberichten over de almaar slechter wordende gezondheidstoestand van 'de patiënt van Europa'. En kijk: zelfs de socialisten geven hem tegenwoordig gelijk.

Ook deze week rukten de 'maandagbetogingen' in het oosten van Duitsland weer uit. Hun slogan: het is gedaan met de Sozialstaat . ,,Vroeger trok je in Duitsland eindeloos werklozensteun. De hervormingen van Hartz IV doen werklozen na één jaar op een sociale uitkering terugvallen.

Ik denk echt niet dat dat een fatale klap voor de verzorgingsstaat is. En zelfs de betogers beginnen dat in te zien. In het begin waren ze met 120.000, deze week gingen er nog goed 10.000 de straat op. De stemming te lande keert. Je hoort steeds meer stemmen dat Hartz IV slechts een begin is. Als we de Sozialstaat willen redden, moeten er nog veel drastischer hervormingen volgen.''

Duitsland was ooit de motor van de Europese economie. Intussen geldt het als 'de zieke man van Europa'. Wat is er misgegaan?

,,Het land leeft al decennia boven zijn stand. En we hadden daar nog lang mee kunnen doorgaan als de Wiedervereinigung geen gat in de kassen had geslagen. Duitsland is nog altijd een wereldtopper in de export, maar intussen leven we in een veel concurrentiëler wereld en onze verzorgingsstaat is daaraan niet aangepast. Toen hij in de jaren vijftig in de steigers werd gezet, hadden we een nooit geziene groei dankzij de heropbouw. En twee wereldoorlogen hadden de beroepsbevolking sterk uitgedund, zodat het makkelijk was werknemers sociaal te verwennen.''

,Het Duitse pensioenstelsel dateert van 1957.Toen al zeiden experts: 'Dit kan hooguit veertig jaar standhouden.' En toch zij we doorgegaan, ook toen de demografie begon tegen te zitten en de economische groei slabakte. We hebben het stelsel zelfs verder uitgebouwd: in de jaren negentig kwam er nog een zorgverzekering bij. En er werden aan de lopende band nieuwe behoeften gecreëerd. De politieke wereld wist heel goed dat de Sozialstaat onbetaalbaar werd, maar ze verkoos het kiesvolk naar de mond te praten. Ook nu lijken de Duitsers maar niet te willen beseffen dat de tijden veranderd zijn. De 'maandagbetogers' bezweren een wereld die al lang is ondergegaan.''

Duitse media noemen u 'de Cassandra van het Rijnland'. Twaalf jaar geleden al schreef u, samen met onder meer Helmut Schmidt, een pamflet dat dringend opriep tot verandering. Maar er gebeurde niets. De Duitse Reformstau ('uitstellitis') werd een internationaal begrip.

,,O, we kunnen nog veel verder teruggaan.

Vijfentwintig jaar geleden publiceerde ik De geprogrammeerde crisis . Als je dat boek nu leest, lijkt het nauwelijks twee jaar oud. Duitsland is blijven stilstaan, status-quo werd het enige toekomstvisioen. Het is zoveel makkelijker problemen te verdringen. Pas op het einde van het Kohl-tijdperk kwamen er enkele bescheiden hervormingen, die prompt door de SPD werden teruggeschroefd. Kanselier Schröder geeft nu toe dat dat een grote vergissing was.''

,,Vandaag kun je niet meer naast de crisis kijken: meer dan vier miljoen werklozen, een loonbeslag van vijftig procent, een stijgende overheidsschuld, de sociale zekerheid die in haar voegen kraakt. De verzorgingsstaat redt het niet meer, zoveel is duidelijk. En het saneringsprogramma van Schröder geeft even adempauze, maar het brengt geen oplossing aan. De 'Agenda 2010' zal binnen drie jaar al door de feiten voorbijgestreefd zijn. We zijn zo ver dat alleen een volledige verbouwing van de Sozialstaat soelaas brengt. Tot de bevolking is dat nog niet doorgedrongen. Ze vrezen voor hun pensioen, ja, maar daar zelf iets aan doen, daar denken ze niet aan. De moloch van de verzorgingsstaat heeft hen te onmondig en afhankelijk gemaakt.''

,,Jengelende verwende kinderen'', noemt u de Duitsers in uw standaardwerk De misvormde Samenleving.

,,Ja, ze lijken niet meer in staat verantwoordelijkheid voor het eigen leven op te nemen. Duitsland is het land van de betutteling, de waarschuwingsborden en de verkeerstekens: 'Opgepast, losliggende steen.' We zijn geobsedeerd door zekerheid en blazen, zoals hypochonders, elk risico buiten verhouding op. Natuurlijk is dat geen exclusief Duits fenomeen, in Frankrijk en België is het niet anders. Na de Tweede Wereldoorlog was het nationalisme in diskrediet. Staten hebben met een steeds verder gaande sociale bescherming de steun van hun bevolking gekocht. Een goede zaak, maar intussen is de balans zo ver doorgeslagen dat de burger denkt dat de staat voor alles zorgt.

We schuiven de verantwoordelijkheid voor ouderen, gehandicapten en zieken af, want solidariteit is een zaak voor de overheid _ daar betalen we toch belastingen voor, nietwaar? Zelfs kinderen opvoeden is in onze comfortsamenleving een te zware opgave aan het worden. Mensen bedanken er steeds meer voor. Ons dalende geboortecijfer is een duidelijk teken dat we de basis zelf van onze welvaart aan het opsouperen zijn. De explosieve stijging van de overheidsschuld zegt hetzelfde: we geven meer uit meer dan we zelf produceren. Kijk naar de staat van onze bruggen en wegen: er wordt niet meer geïnvesteerd in de toekomst.''

Werken, iets opbouwen is ook geen levensdoel meer. In België wil niemand nog ondernemer worden.

,,In Duitsland is het niet anders. De dragende mythe van onze consumptiesamenleving is de vrije tijd. De werkweek is amper begonnen of we denken al aan het weekeinde. Mensen werken steeds minder en ze trekken zich ook steeds vroeger terug uit de arbeidsmarkt. Na 55 jaar werkt nog slechts veertig procent van de Duitsers.''

Dat valt mee: in België is dat amper 28 procent. Sommigen gaan al op hun 49ste op brugpensioen.

,,Dat is natuurlijk absurd. Mensen leven vandaag zoveel langer en toch houden we steeds vroeger op met werken. Met de vergrijzing die eraan komt in het Westen, valt dat niet meer vol te houden. We zullen de pensioenleeftijd aan de werkelijkheid moeten aanpassen. Toen Bismarck in 1885 het eerste Duitse pensioenstelsel opzette, mochten mensen met pensioen gaan op hun zeventigste. Bijna niemand werd zo oud: de gemiddelde pensioenduur was vier maanden. Vandaag is dat meer dan 25 jaar. Nog even en we zijn even lang met pensioen als dat we werken. De vergrijzing wordt vaak afgeschilderd als een catastrofescenario. Maar dat hoeft niet zo te zijn als we de oude dag opnieuw definiëren. Een zeventigjarige vandaag is even fit als een zestigjarige twintig jaar geleden. Waarom dan niet doorwerken tot 67 of 70? Een vergrijsde samenleving moet echt geen rolstoelsamenleving zijn.''

De pensioenleeftijd omhoog dus. En hoe zit het met de rest van het gebouw van de verzorgingsstaat? Wat moet gebeuren met pensioenen en ziekteverzekering?

,,De pensioenen zullen een stuk bescheidener zijn. Iedereen ontvangt hetzelfde basispensioen. Dat garandeert niet meer het behoud van levensstandaard, alleen de bestaanszekerheid. Wie meer wil, moet aan privé-pensioensparen doen. In de ziekteverzekering kun je moeilijk dezelfde aanpak hanteren, want zo krijg je een geneeskunde met twee snelheden. Patiënten zullen hun dagelijkse zorgen zelf moeten betalen.

Dat voorkomt meteen dat ze voor elke onbenulligheid naar de dokter rennen. De staat komt alleen nog tussenbeide voor de grote risico's, vanaf 600 euro ziektekosten per jaar. Met reserves voor rokers, alcoholisten en zwaarlijvige mensen. Die worden extra gepenaliseerd omdat ze door hun risicogedrag hun gezondheid zelf in gevaar hebben gebracht. En tot slot, sociale uitkeringen moeten beperkt blijven tot mensen die onmogelijk zelf met een baan in hun inkomen kunnen voorzien.''

Werklozen en steuntrekkers opnieuw activeren is een populaire kreet. Maar wat helpt het als onze economie steeds arbeidsplaatsen blijft verliezen? Duitsland telt vandaag 4,7 miljoen werklozen.

,,En toch bestrijd ik dat hier werkloosheid op grote schaal bestaat. Elk jaar worden één miljoen vergunningen voor werkers van buiten de Europese Unie uitgereikt. Dat gaat om vacatures die anders niet ingevuld kunnen worden. En dan heb je een enorme zwarte arbeidsmarkt die acht miljoen Duitsers werk verschaft.

Een zesde van onze economische activiteit speelt zich in het informele circuit af. Het bewijst dat er werk genoeg is. Het enige probleem is dat het niet om officiële banen gaat. Want dan worden ze meteen wegbelast. In Duitsland heb je een loonkloof van maar liefst vijftig procent. Op die manier prijs je jezelf uit de arbeidsmarkt.''

Het kan nog erger: volgens Eurostat bedraagt het verschil tussen bruto- en nettoloon 53 procent.

,,Daarom is de markt van het zwartwerk bij jullie nog groter dan in Duitsland. Ik zie het als een vorm van collectieve rebellie: als consument willen we de prijs niet meer betalen die we zelf als producent eisen. We zijn te duur geworden voor onszelf. En zo verdwijnen steeds meer banen in het grijze en zwarte circuit. Maar worden we wijzer van die vaststelling? Nee, bij VW en Opel eisen de vakbonden vier procent loonsverhoging, ook al hebben die bedrijven in geen jaren winst gemaakt.''

Financier de ziekteverzekering niet langer via loonbeslag, zegt de industrie, anders prijzen we ons helemaal uit de markt.

,,Dat is een goed denkspoor, dat door de meeste Duitse partijen wordt gedeeld. Maar waar moet het geld dan vandaan komen? Het is één grote komedie. Nu al durft de overheid het, uit angst voor burgerprotest, niet meer aan de bijdragen voor de SZ te verhogen. Een derde van de Duitse pensioenen wordt betaald met belastinggeld, alsof dat niet op hetzelfde neerkomt. En de burger wil zoals gebruikelijk alles tegelijk: een betere service, minder bijdragen en belastingen en als het even kan ook nog eens loonopslag. Dat kan uiteraard niet. We zullen eindelijk toch eens moeten gaan beslissen wat we zelf willen.''

Tijdens de cao-onderhandelingen bij Deutsche Post, Siemens en VW gaat het hard tegen hard. De werktijd wordt verlengd zonder opslag, vakantiegeld en eindejaarsgratificatie sneuvelen. Het is dat of massale ontslagen, zeggen de bedrijven. Bevinden we ons op een keerpunt?

,,Sinds 1978 is in reële termen de koopkracht in Duitsland al niet meer gestegen. De uurlonen gingen wel omhoog, maar dat werd tenietgedaan door werktijdverkorting.

Vanaf nu gaat het bergaf: de uurlonen en de koopkracht zullen blijven dalen. En geen klein beetje. Ik voorzie een koopkrachtverlies van 20 tot 25 procent binnen een tijdsbestek van twintig jaar.''

Een kwart minder loon, toe maar. ,,Voor alle duidelijkheid: ik zeg niet dat zo'n daling moet, het is een onvermijdelijke ontwikkeling. In de negentiende eeuw waren de Europeanen de meesters van de planeet.

Onze industriële revolutie gaf ons een ongelooflijke voorsprong op de rest. Het is niet dat we intussen lui of decadent geworden zijn, onze productiviteit is nog nooit zo hoog geweest, maar onze technologische voorsprong op de rest is weg. In de geglobaliseerde wereld van vandaag zijn er honderden miljoen concurrenten die net zo gemotiveerd en gekwalificeerd zijn als wij. En omdat hun levensstandaard zoveel lager ligt, werken ze ook nog eens beduidend goedkoper. Daar kunnen wij niet tegenop. Vroeg of laat zullen ook onze lonen en levensstandaard naar omlaag moeten, want onze economische prestaties kunnen die niet langer rechtvaardigen.''

Maar 20-25 procent: dat wordt de ondergang van het Avondland.

,,Ik weet, het klinkt vreselijk. Drie vakanties per jaar, een huisje in het groen voor iedereen: dat kunnen we vergeten. Net zoals de brandstofverslindende terreinwagens waarmee we nu door onze steden scheuren. Maar we zullen echt niet in Indiase toestanden terechtkomen. We vallen terug naar het welvaartspeil van de jaren tachtig, en was dat nu zo slecht? Sinds 1950 hebben we in Duitsland onze welvaart verviervoudigd. Dat is nooit gezien in de geschiedenis. Straks leveren we een kwart daarvan weer in. Is dat een ramp? Ik noem het liever een terugkeer naar de normaliteit. De hoogconjunctuur van de voorbije halve eeuw in het Westen was een historische uitzondering.''

Komt de armoede terug in West-Europa?

,,Het hangt er maar van af wat je arm noemt. Een Oost-Duitse steuntrekker heeft vandaag hetzelfde inkomen als een vakarbeider vijftig kilometer verderop in Polen. Ik heb het even nagerekend: steuntrekkers bij ons genieten dezelfde levensstandaard als een fabrieksarbeider medio jaren zestig. Het is allemaal relatief, hé. Als ik in India of China ben, zie ik groot optimisme. Mensen zijn arm, maar ze voelen dat het vooruitgaat.

Wij, in het Westen, zijn rijk, maar we worden depressief van de gedachte dat we het straks met een beetje minder moeten doen. Mensen geven nu eenmaal niet graag af wat ze hebben.''

Welke politicus durft met zo'n onheilsboodschap naar de kiezer? Dat is maatschappelijk dynamiet. Kijk hoe zwaar de SPD van Schröder tijdens de Europese verkiezingen voor zijn al bij al beperkte hervormingen werd afgestraft.

,,Toch zullen we de mensen moeten voorbereiden op wat komt. De tijden van the sky is the limit zijn voorbij: onze kinderen zullen het met minder moeten doen. Dat is een zure appel om doorheen te bijten, maar het is het einde van de wereld niet. Vandaag consumeren de Verenigde Staten zeventien keer meer dan de rest van de aardbol. Het is toch duidelijk dat zo'n waanzinnige toestand niet eeuwig kan blijven voortbestaan.''


18/09/2004 Gilbert Roox

©Copyright De Standaard

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB