Pinter, en hoe je kritiek overleeft - Een visionair artiest loopt altijd vooruit op de critici


Harold Pinters carrière was bijna gesmoord in de wieg. Op maandag 19 mei 1958 opende zijn stuk The birthday party in het Londense theater de Lyric Hammersmith. Na een verwoestende reeks kritieken de dag nadien haalden de producers Michael Codron en David Hall het de eerstvolgende zaterdag in zeven haasten van de affiche. Waarom waren die eerste commentaren zo scherp? Waarom is het stuk van Pinter toch zo tijdloos gebleken?


Het antwoord heeft alles te maken met de moeizame relatie tussen criticus en artiest. Pinter ging bijna ten onder aan de kritieken. Aangemoedigd door het succes van The room in mei 1957, zette hij zich die zomer aan het schrijven van The birthday party terwijl hij op tournee was. 'Ik herinner me,' zei Pinter, 'hoe de grote ondervragingsscène tot stand kwam in een kleedkamer in Leicester.'

De voortekenen waren gunstig. Tijdens een korte tournee in Cambridge en Oxford werd het stuk dolenthousiast ontvangen. The Oxford Mail verwees naar Hemingway en Eliot, en The Oxford Times beschreef het als 'briljant, verbijsterend en bizar - Kafka bijna, gekruid met humor'.

Toen kwam Hammersmith. 'De ochtend na de eerste opvoering,' vertelde Pinter, 'ging ik naar een café, bestelde een koffie en zette me neer met mijn kranten. Ik voelde me aan gruzelementen geslagen. Op dat moment dacht ik eraan het theater op te geven en me op romans en poëzie te concentreren. Toen ik terug was in mijn appartement zei ik tegen mijn vrouw: “Vivien, ik geef het op., Waarop Vivien: “Doe niet stom. Zet gewoon door., Zodra het stuk werd geschrapt op zaterdag, trokken we naar een pension ergens in de Cotswolds. We kochten de zondagskranten en daar las ik een buitengewoon positieve bespreking van Harold Hobson in The Sunday Times die me deed omslaan. Op datzelfde moment nam een bevriende acteur, Patrick Magee, contact op met een radioproducer van de BBC: “Je moet deze man een job geven, want hij staat op het punt er een streep onder te trekken., Waarop ik een opdracht kreeg en A slight ache schreef.' Pinters carrière was gered door een loyale vrouw, een visionair criticus, een meelevende vriend en de BBC.


Hysterisch

Maar waarom lokte The birthday party zoveel vijandigheid uit? Vandaag lijkt er niets vreemds aan de plot, waarin een strijdlustige eenzaat, Stanley, geterroriseerd wordt door twee bezoekers van een pension aan zee, Goldberg en McCann. Uiteindelijk wordt Stanley weggevoerd. Maar toen waren de reacties volslagen hysterisch. De criticus met de cryptische initialen MWW schreef in The Manchester Guardian over personages 'die spreken in drogredeneringen, halve nonsens en krankzinnige betogen'. The Times stond even perplex: 'Na een tijdje heb je de neiging om van pure wanhoop de puzzel gewoonweg op te geven.' The Financial Times gooide het stuk op één hoop met 'de school van willekeur en warboel à la Beckett en Ionesco'. The Daily Telegraph nam het op voor de depressieve verhuurder van strandstoelen in het stuk. 'Hij had ook theatercriticus kunnen zijn, veroordeeld om stukken als dit te moeten uitzitten.'

Wat in alle besprekingen doorschemert, is frustratie en woede tegenover Pinters onwil om uitleg te verschaffen. Wie is Stanley? Waar staan Goldberg en McCann voor? Welke is die mysterieuze 'organisatie' die ze vertegenwoordigen? Hoe hardnekkig die vragen waren, vertelt veel over de cultuur eind jaren 1950, toen men van kunstwerken een rationeel antwoord verwachtte op welomschreven vragen. Sla er de populaire romans op na uit die tijd - Room at the top van John Braine, Saturday night and Sunday morning van Alan Sillitoe en C.P. Snows Strangers and brothers - en je merkt dat ze allemaal binnen een realistisch kader blijven met oplossingen voor sociale en professionele kwesties.

Dat het drama zogezegd 'gerevolutionaliseerd' was door Waiting for Godot en Look back in anger berust op een geruststellende mythe. In meer dan één opzicht was het theater bevrijd door Beckett en Osborne, maar niettemin was er een resem oude vormen en gewoonten intact gebleven. Kijk maar naar de context van mei 1958 waarin The birthday party het levenslicht zag. De maand voordien waren critici geconfronteerd met kluchten en thrillers. Twee weken voor de opening van Pinters stuk had Rattigan met zijn Variations on a theme nog een uitermate conventionele update gepresenteerd van La dame aux camélias van Dumas. Het zegt veel dat The sport of my mad mother at the Royal Court van Ann Jellicoe, vormelijk het uitdagendste en thematisch het avontuurlijkste stuk van die periode, even tevoren op een muur van onbegrip was geknald, net zoals The birthday party. Kortom: er was helemaal geen 'revolutie' in de late jaren 1950, maar alleen een proces van geleidelijke verandering.

De reactie op The birthday party toont nog iets anders aan: dat de visionaire artiest altijd vooruitloopt op de kritiek en, in enige mate, op het publiek. In het naoorlogse theater werden grensverleggende werken in eerste instantie altijd misbegrepen. Het overkwam John Whiting met zijn Saint's day in 1954, Samuel Becketts Waiting for Godot in 1955, The birthday party in 1958, John Ardens Sergeant Musgrave's dance in 1959 en Edward Bonds Saved in 1965.


Langdurige ondervraging

Wat opvalt bij The birthday party is dat het, ook al laat het veel open voor interpretatie, evengoed gebruik maakt van herkenbare referenties. Het volgt een traditionele structuur met drie bedrijven. Het is doorspekt met mysterie en spanning.

In zijn onschatbare boek Pinter:The players' playwright gaat David Thompson de invloed na van Pinters acteercarrière op zijn latere werk: over The birthday party haalt hij het voorbeeld aan van The uninvited guest van Mary Hayley Bell waarin Pinter de rol speelde van iemand die een gesticht ontvlucht is en onderworpen wordt aan een langdurige ondervraging.

De Duitse regisseur Peter Zadek merkte ooit op dat hetgeen hij waardeert in Pinter 'die mix is van Agatha Christie en Kafka'. David Farr, de huidige regisseur van The birthday party, maakt een gelijkaardig punt wanneer hij zegt dat 'Pinter existentialistisch modernisme mengt met Brits realisme en pragmatisme'. Daarin schuilt de overlevingskracht van The birthday party: het speelt zich af in een pension aan zee en het zet tegelijk de deur open naar een stuk Europese geschiedenis.

Pinter had een broertje dood aan het analyseren van zijn eigen werk. Maar op de vraag waarom The birthday party de tand des tijds heeft weerstaan, gaf hij zowel een politieke als een persoonlijke verklaring. 'Twee mensen die ergens aankloppen om vervolgens de bewoners te terroriseren; je zou kunnen zeggen dat zoiets steeds actueler wordt. Het gebeurt alle dagen. Meer nog vandaag dan gisteren. Daarom is dit stuk zo'n lang leven beschoren. Het is geen fantasie. Het wordt met de dag meer werkelijkheid.'

'Als ik dat terugkoppel naar mijn eigen leven: ik was toen mijn ervaringen van tien jaar voordien als gewetensbewaarde geenszins vergeten. Ik was voor twee tribunalen verschenen en dacht dat ik naar de gevangenis moest. De enige redding was mijn vader, die de boete ophoestte. Ik was toen bijzonder opstandig. Niemand wilde dat ik een gewetensbezwaarde werd. Mijn ouders zeker niet. Mijn vrienden evenmin. Ik stond alleen. Dat was het punt. Ongeacht zijn zonden en gebreken verpersoonlijkt Stanley die weerbarstigheid. Hij is niet het passieve slachtoffer dat wacht op zijn vernietiging, maar iemand die de handschoen opneemt. In dat opzicht put het stuk uit mijn eigen ervaring.'


Pulp fiction

Uiteindelijk maakt dat The birthday party zo onbehaaglijk: het combineert de structuur van een repertoirethriller met de schuldmechanismen van Het proces van Kafka en met een diepgewortelde rebellie tegen wat Pinter 'de met stront bevlekte dwangbuis van een eeuwenlange traditie' noemde. De identiteit van de onderdrukkers is cruciaal voor de politieke dimensie van het stuk. Als het Smith en Jones waren, en niet Goldberg en McCann, die door die deur kwamen, dan zou het niet werken. Pinter, die de religie achter zich liet toen hij 13 was, gebruikt Goldberg als een symbool voor de patriarchale Joodse orthodoxie, terwijl McCann een schoolvoorbeeld is van katholieke onderdrukking - hij had veel ervaring als acteur in het Ierland van de jaren 1950. Maar in Pinters veelgelaagde wereld zijn de onderdrukkers zelf ook het slachtoffer van hogere machten.

Vandaag wordt onze reactie op het stuk gekleurd door veel factoren: onze kennis van Pinters politieke ideeën, onze liefde voor drama dat openstaat voor interpretatie, onze kennis van intimidatietechnieken die niet zullen eindigen bij Guantánamo en Abu Ghraib. In de vroege jaren van de twintigste eeuw ontdekte Virginia Woolf een verandering in de menselijke gevoeligheid. In de laatste vijftig jaar heeft er een even diepe verandering plaatsgevonden, waardoor we vatbaarder zijn voor kunst die geen oplossing of verklaring biedt en het mysterie respecteert. Die verandering zie je ook in onze warme omhelzing van de populaire cultuur. Regisseur David Farr merkt scherp op dat The birthday party die cultuur onbewust heeft geabsorbeerd en er tegelijk een directe invloed op heeft gehad. 'Pinter doet me denken aan de vroege Truffaut en zijn aanleg om een populaire plot te verrijken met een existentialistische dimensie. Tegelijk herken je echo's van The birthday party in de beginscène van Pulp fiction. Of neem Minority report, een film van Steven Spielberg, die net als Pinters stuk toont dat de straf het misdrijf kan voorafgaan en dat je kunt beschuldigd worden vooraleer je daadwerkelijk iets hebt uitgespookt.' Dit bevestigt nogmaals dat Pinters duurzame en ongrijpbare stuk, dat de critici in 1958 naar de haren deed grijpen, de kracht heeft van de beste kunst om het verleden te erkennen en in de toekomst te kijken, terwijl het zich afspeelt in een tastbaar heden.

The Guardian


DS, 02-01-2009 (Michael Billington)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB