Normen en waarden stellen het prima


Het wemelt van klachten over individualisering en een teloorgang van de maatschappelijke samenhang. Als je sommige conservatieve auteurs mag geloven, viert het egoïsme hoogtij. Alleen klopt dat helemaal niet, merkt MARC HOOGHE op. 'De normen en waarden van onze samenleving verkeren in goede gezondheid.'


Het zijn berichten die er telkens opnieuw ingaan als zoete koek. Tieners die in een ziekenhuis worden opgenomen na een overdosis alcohol; Afrikaanse jeugdbendes die de macht overnemen in de Brusselse wijken en tienermeisjes die via chatrooms in de val gelokt worden voor seksuele activiteiten. Dat soort onheilstijdingen duidt op een vreemd soort masochisme: we horen graag hoe slecht het gaat met de hedendaagse samenleving. Die negatieve sfeer wordt bovendien versterkt vanuit politieke overwegingen: conservatieve auteurs gaan er per definitie van uit dat het vroeger zoveel beter was. Conservatieven hechten nu eenmaal veel belang aan al het waardevolle dat ons door vorige generaties werd aangereikt, maar ze vergeten daardoor vaak dat nieuwe ontwikkelingen net zo waardevol kunnen zijn. En vooral: conservatieven leren blijkbaar niet van hun eigen mislukkingen. Ruim tweehonderd jaar geleden schreef Edmund Burke, de stamvader van alle conservatieve auteurs, al dat het toch maar niets zou worden met al die democratisering als gevolg van de Franse revolutie. Die voorspelling is in elk geval niet uitgekomen.

Het klagen over een verval van normen en waarden is dus een stijlfiguur die diep ingebakken zit, en die zich weinig aantrekt van de feitelijke toestand. Als we terugkijken naar het verleden, dan zien we vaak een geïdealiseerde versie daarvan. Dat soort heimwee is echter bijzonder eenzijdig: we zien alleen de dingen die we willen zien. De afgelopen decennia hebben we met z'n allen enorm veel vrijheid veroverd, vrijheid om onze eigen keuzes te maken. We hebben ook een enorme stap gezet naar meer gelijkheid, en de emancipatie van vrouwen zal de geschiedenis ingaan als de belangrijkste verwezenlijking van de 20ste eeuw. Maar ook als we aandacht hebben voor die ontwikkelingen, dan nog rijst de vraag of we niet een prijs hebben betaald voor die toegenomen vrijheid. Leidt toegenomen vrijheid onvermijdelijk tot een sterkere individualisering?

Het debat over normen en waarden werd in 2004 gelanceerd door de Nederlandse minister-president Balkenende (CDA). Volgens Balkenende individualiseert de Nederlandse samenleving in een snel tempo, wat zich uit in een verruwing van de omgangsvormen, meer geweld op school, druggebruik en zinloos geweld. De overheid is bovendien niet bij machte op haar eentje te zorgen voor een herstel van die normen en waarden: men kan nu eenmaal niet op elke hoek van de straat een politieagent posteren. Het moreel réveil zal dus vooral vanuit de samenleving zelf moeten komen, en in Nederland heeft men het dan over een 'nieuwe flinkheid': het gedogen van allerlei vormen van onaangepast gedrag moet maar eens ophouden.

We zijn nu goed vier jaar verder en ook het kabinet-Balkenende kan tot nu toe weinig concrete resultaten voorleggen. Vorige week kreeg de bezorgdheid over normen en waarden de doodsteek toegediend door de publicatie van een nieuw rapport van het gezaghebbende Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). Het SCP gaat in zijn jaarrapport nauwkeurig na hoe het is gesteld met de normen en waarden in Nederland. De resultaten zijn, helaas voor Balkenende, ronduit optimistisch. Er is geen enkele aanwijzing dat de Nederlandse samenleving uit elkaar zou vallen. Integendeel: onze noorderburen gireren nog altijd even enthousiast hun bijdrage voor goede doelen als veertig jaar geleden, het vrijwilligerswerk zit in de lift en ook het verenigingsleven floreert. Een aantal oudere organisaties verliest weliswaar leden, maar dat wordt ruimschoots opgevangen door de groei van nieuwe verenigingen. Zelfs de ouderwetse vormen van betrokkenheid blijken het nog altijd goed te doen. Ongeveer 70 procent van alle Nederlanders praat ten minste wekelijks met de buren, en dat cijfer ligt ongeveer even hoog op het platteland als in de grootstad.

De onderzoekers van het SCP hebben kosten noch moeite gespaard om tekenen van individualisering te vinden, maar daar lijkt geen enkel spoor van terug te vinden. De Nederlanders hebben evenveel vertrouwen in elkaar als dertig jaar geleden. Ook de vrees voor criminaliteit is gelijk gebleven en wat dat betreft is er ook geen reden tot bezorgdheid: de registraties tonen aan dat het aantal delicten daalt. Enkele jaren geleden werd ook de vrees geopperd dat de doorbraak van internet zou leiden tot vereenzaming. Het SCP-onderzoek laat zien dat het overgrote deel van de mensen het internet gebruikt voor dingen die ze vroeger ook al deden: het lezen van de krant, het regelen van bankzaken en het onderhouden van contacten met vrienden en familieleden. Virtuele netwerken als Facebook vervangen helemaal niet de oude contacten, maar het zijn manieren om die contacten in stand te houden, ook als vrienden op wat grotere afstand wonen. Toegegeven, het is even schrikken als jonge studenten je vragen hun 'vriend' te worden op Facebook, maar het wijst er op dat dit een heel normale manier van contact leggen is geworden.


En in Vlaanderen?

Het Nederlands onderzoek zegt niets over de situatie in ons land. Vergelijkbare studies voor België ontbreken echter: het SCP is met dit soort studies al begonnen in de jaren zeventig van de vorige eeuw, zodat we de situatie toen en nu kunnen vergelijken. In Vlaanderen is dit soort onderzoek pas begonnen in de jaren negentig. De Studiedienst van de Vlaamse Regering, zowat de tegenhanger van het SCP, moet het echter met veel minder mensen en middelen stellen. In Vlaanderen heeft men er om partijpolitieke redenen voor gekozen dergelijk onderzoek te versnipperen over een groot aantal initiatieven, in plaats van een krachtige onderzoeksinstelling uit te bouwen. Maar alle beschikbare gegevens tonen aan dat de evolutie in ons land niet veel anders zal zijn dan die in Nederland. Participatie, buurtbetrokkenheid, contacten met de buren, vrijwilligerswerk en andere vormen van maatschappelijke cohesie blijven op peil. Acties als 'Music for Life' slagen er ook in veel jongeren te mobiliseren. Er is geen enkele betrouwbare aanwijzing dat we naar een sterkere vorm van egoïsme zouden gaan. Misschien is het een leuk spelletje voor straks aan de kersttafel: als je mensen vraagt hoe vaak ze met hun buren praten, of ze de sleutel van hun huis hebben gegeven aan iemand die ze kennen, en of ze vertrouwen hebben in de mensen uit hun buurt, dan blijkt wonder boven wonder dat het allemaal nog meevalt. En toch gaan we steeds maar uit van een toenemende individualisering, ook al merken we daar zelf niets van: l'enfer, c'est les autres.

Het vreemde is inderdaad dat we onszelf zo graag kastijden met de mythe van het oprukkend egoïsme. Dat was onlangs nog het geval bij de persvoorstelling van het nieuwe boekje van Bart De Wever. Volgens De Wever wordt het maatschappelijk weefsel bedreigd door een 'ongebreidelde' vrijheidsdrang. Dat boekje kreeg veel media-aandacht, die door De Wever vooral werd gebruikt om er over te klagen dat hij zo weinig aandacht krijgt van de media. Het enige probleem met de analyse van De Wever is dat zijn gegevens volledig fout zijn. Op basis van enkele incidenten in de media is het gemakkelijk om een jeremiade af te steken over het seksuele zedenbederf bij jongeren. Als je er objectieve gegevens bij haalt, dan zie je echter dat België zowat de laagste cijfers voor abortus en ongewenste zwangerschappen ter wereld heeft. Het zal dus wel meevallen met de losbandigheid van de hedendaagse jeugd. Er zit overigens nog een fundamentele fout in de analyse van De Wever: elke conservatieve auteur wijst op het belang van de elite om de normen en waarden hoog te houden. Zij moet het voorbeeld geven van de beschaafde omgangsvormen, in de hoop dat dit voorbeeld wordt nagevolgd door de rest van de samenleving. Het schofferen van andere gemeenschappen in het land is daarom niet echt het voorbeeld dat we verwachten van de maatschappelijke en politieke elite.

Natuurlijk willen al die gegevens niet zeggen dat we van de weeromstuit moeten vervallen in een beaat optimisme waarbij we ervan uit gaan dat er alleen nog maar mensen van goede wil zouden rondlopen. Maar als er al redenen tot bezorgdheid zouden zijn, dan moeten we eerst zorgen voor juiste wetenschappelijke gegevens. Het is niet zo dat we met z'n allen egoïstischer zijn geworden, of dat we ons zonder veel omhaal in het zedenbederf zouden storten. De normen en waarden zijn niet verdwenen, maar ze zijn wel gemoderniseerd. De voorlopige conclusie moet daarom zijn dat het vroeger helemaal niet beter was.

Marc Hooghe is hoogleraar politieke wetenschappen aan de KU Leuven.

SCP, Betrekkelijke betrokkenheid. Sociaal en Cultureel Rapport 2008. SCP: Den Haag, 424 blz. ( www.scp.nl )


DS, 24-12-2008

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB