Joost is weer boos

Joost Zwagerman, Hollands Welvaren. Nederland 2004-2008, De Arbeiderspers, 241 blz.


In Hollands Welvaren 2004-2008 blikt 'essayist' Joost Zwagerman terug op intrigerende maar moeilijke Nederlandse jaren. Als dit het beste is van Zwagerman, heeft Zwagerman nochtans een probleem.


Er was een tijd dat Nederland toonaangevend, grofgebekt en saai was. Toen kwamen de jaren waarin Nederland nog altijd grofgebekt was, maar niet langer saai. Over 'toonaangevend' valt te discussiëren - het hangt ervan of je de verbale Nederlandse moddercatch van de laatste jaren als een vorm van therapie of van schadelijke aanstellerij beschouwt.

Joost Zwagerman (44) wordt doorgaans voorgesteld als 'schrijver van romans, verhalen, gedichten en essays' en is een van de interessantere Nederlandse schreeuwers. Met zijn pamflet 'De schaamte voor links' maakte hij in het zog van de intellectueler Paul Scheffer duidelijk waarom de sociaal-democratie in Nederland volgens hem de boot heeft gemist. 'Links' vergeet zijn oude idealen van volksverheffing en sociale cohesie, onder meer omdat een bepaalde bevolkingsgroep - allochtonen - van alles fouts wordt vergeven. Het netto resultaat is dat de zwakkeren in de samenleving, vaak de allochtonen zelf, de dupe zijn van de 'tolerantie'.

Het debat klinkt bekend. Tom Naegels wordt weleens betiteld als het kleine broertje van Zwagerman, terwijl nonkel Tom Lanoye in de laatste jaren ook Nederland heeft ontdekt en na grondige overwegingen vindt dat Zwagerman wat te veel de hand in de eigen rode boezem steekt. Te midden van die warme familieperikelen verschijnt nu Hollands Welvaren 2004-2008, een verzameling columns en beschouwingen van Zwagerman die eerder in een stoet media zijn verschenen, van NRC Handelsblad via de Volkskrant tot De Standaard.


Doodsbedreiging

Het decor ziet er goed uit, de protagonisten zijn tragisch en bekend - van Ayaan Hirsi Ali via anonieme doodsbedreigers en de moord op Theo van Gogh tot IJzeren Rita Verdonk, J.P. Balkenende, Woutertje Bos en de helmboswuivende Geert Wilders. Welke inzichten bieden Zwagermans columns, pardon, essays dan?

Zwagerman bespiegelt, maar is vooral verontwaardigd. Zwagerman, zo fantaseren we maar even, staat 's ochtends op. Leest de krant. En wordt boos. De thema's zijn doorgaans dezelfde. De sociaal-democratische PvdA heeft niets begrepen van de huidige maatschappijproblemen, terwijl individuen in de PvdA - ook allochtone politici - vaak uitstekend basiswerk verrichten.

De lieden die Zwagerman loves to hate zijn 'oud-linkse' iconen zoals columnist Jan Blokker en schreeuwlelijk Marcel van Dam. Een andere favoriet onderwerp van Zwagerman is de teloorgang van het Nederlandse onderwijs, waar met het 'Nieuwe Leren' is afgestapt van kennisoverdracht ten voordele van het eigen initiatief van de scholieren. Zwagerman raakt er terecht niet over uitgepraat dat vooral de sociaal zwakkeren, vaak allochtonen, de boot van dat eigen initiatief missen en slechter onderwijs genieten dan ooit tevoren.

In 2004 presenteerde Zwagerman het populaire televisieprogramma Zomergasten, waarin Ayaan Hirsi Ali toen haar beruchte kortfilm Submission, gefilmd door Theo van Gogh, kwam voorstellen. Zwagerman beschrijft die episode zo: 'In die aflevering vertoonde de VPRO op verzoek van Hirsi Ali haar kort tevoren gemaakte korte film Submission. Vooraf waren op grond van dreigingsanalyses strenge beveiligingsmaatregelen genomen. De studio was enkele dagen van tevoren hermetisch afgesloten. [...] Na afloop van de uitzending hielden de diverse beveiligings- en bewakingsinstanties er rekening mee dat voor sommige kijkers de interviewer wel eens als een en ondeelbaar kon worden beschouwd met de geïnterviewde. Konden ze háár niet krijgen, dan toch die knakker die bij haar aan tafel zat. Ik vond het destijds nogal vergezocht.'

Op de dag van de uitzending gaat Zwagerman daar anders over denken, zeker als hij een telefoonnummer krijgt dat hij 24 uur per dag kan bellen. 'Ook als het nooit wordt uitgevoerd, is het vonnis voor de bedreigde persoon levenslang. [...] Bedreigen is een minimale inspanning, met een maximaal effect.'


Waan van de dag

Die bespiegelingen zijn belangrijk, zijn conclusies zijn terecht, en het gaat om grote maatschappelijke problemen. Maar het probleem met Hollands Welvaren 2004-2008 is dat Zwagermans eerder gepubliceerde stukjes, anders dan zijn beschrijving van die Zomergasten, zelden de waan van de dag overstijgen. Daarom is het ook zo vreemd dat Zwagerman voortdurend met het dure woord 'essayist' wordt omschreven, terwijl het gros van zijn teksten in dit boek nauwelijks het niveau van de columnistiek overschrijden. Dat is misschien een hopeloze woordentwist, maar bij een 'essay' denken wij aan een idee waarover de schrijver meer dan 24 uur heeft nagedacht en die hij eert met zijn beste pen. Naar dat soort 'essays' is het lang zoeken in Hollands Welvaren.

Columnistiek is een eerbaar vak, maar het kampt met een aantal ingebakken problemen. Een columnist is, zoals het gros van de mensheid, vertrouwd met een onderwerp of vier, vijf, met als gevolg dat een wekelijkse columnist zichzelf om de anderhalve maand noodgedwongen herhaalt, in het beste geval met andere woorden. Dat is ook bij Hollands Welvaren het geval. Bijkomend probleem is dat Zwagerman niet altijd over de tijd of de energie blijkt te beschikken om zijn beste pen boven te halen. Hij wordt verondersteld op zijn minst pittig te zijn. Maar als sneerwoord voor de 'oud-linksen' Blokker en Van Dam vindt hij niets beters dan 'het klepperende kunstgebittensyndicaat'. Auw. Zwagermans verontwaardiging over zijn eigen links vindt ook zelden een spiegel in een verontwaardiging over populistisch rechts, een stroming waarin Nederland de laatste jaren nochtans marktleider is geworden. Het is ver zoeken naar kritische beschouwingen over Rita Verdonk of Geert Wilders. Zwagerman is met de sociaal-democratie bezig. Ook dat is alweer eerbaar en belangrijk, maar een andere vraag in het Nederland van 2004-2008 is toch waarom een Geert Wilders met zijn 'Partij voor de Vrijheid' erin slaagt een verbod op de Koran te eisen en daarmee nog stemmen wint ook, in een land zonder een grote extreem-rechtse traditie. En hoe komt het dat de grootste verbieders dezer dagen zowel in Nederland als België uit het liberalisme voortkomen, de beweging die ooit stond voor individuele vrijheid en verantwoordelijkheid?

Zwagerman geeft, althans in dit boek, niet de indruk boven het Nederlandse provincialisme uit te stijgen. Hoe komt het toch dat net in Nederland doodsbedreigingen uit moslimextremistische hoek een intriest gegeven van alledag zijn geworden, terwijl dat in Nederlands enige twee buurlanden, België en Duitsland, niet het geval is? Een beetje essayist heeft daarover ongetwijfeld een idee waarmee hij aan de slag kan.

Als er rond een stapel bladzijden een kaft wordt gebonden, wil een lezer dat geheel algauw als een 'boek' zien. Dan mag daar voor een kritische lezer meer instaan dan een verzameling verontwaardigde ideetjes. Dat Zwagerman beter is dan dat, blijkt uit zijn proloog, waarin hij 'Alice in Wonderland' mixt met de Nederlandse politiek. Daarna is het, op enkele uitzonderingen na, wachten tot bladzijde 137 vooraleer Zwagerman echt op dreef is. Zijn verslag over de onthulling van het standbeeld 'De schreeuw', nabij de plek waar Theo van Gogh is vermoord, is een parel. Misschien moet Zwagerman gewoon minder kranten lezen en vaker uit zijn kot komen.


DSL, 07-12-2007 (Jorn De Cock)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB