Het einde van een embryodebat


Wetenschappers kunnen nu stamcellen kweken zonder eerst een embryo te hoeven maken. Dit betekent het einde van een verlammend debat over de beschermwaardigheid van embryo’s. Confessionele partijen geven hun weerstand op en onderzoekers kunnen weer volle kracht vooruit.


Wat is precies de doorbraak?

De doorbraak is dat er voor het eerst menselijke stamcellen zijn gemaakt zonder tussenkomst van een embryo. Daarmee is een belangrijke ethische horde weggenomen voor een heel nieuw type geneeskunde: het kweken van transplanteerbare weefsels voor patiënten.

Concreet gaat het om twee verschillende onderzoeken. Japanners, onder leiding van Shinya Yamanaka, hebben stamcellen gekweekt uit huidcellen afkomstig uit het gezicht van een anonieme 36-jarige vrouw. Ze beschrijven hun werk in het vakblad Cell. Amerikanen, onder leiding van de beroemde stamcelexpert James Thomson, melden in Science dat ze hetzelfde hebben bereikt met huidcellen uit de voorhuid van een pasgeborene. Besnijdenissen zijn populair in de Verenigde Staten, dus basismateriaal was ruim voorhanden.


Wat heb je aan die stamcellen?

Stamcellen zijn prille cellen die zich nog tot elk type lichaamsweefsel kunnen ontwikkelen. Bijvoorbeeld tot lever, hartspier, of zenuwweefsel. Wetenschappers hopen ze daarom in de toekomst te kunnen gebruiken om kapot weefsel van patiënten te repareren. Iemand bij wie de hartspier deels is verwoest na een hartinfarct, kan dan met nieuwe hartspiercellen worden opgelapt, is het idee.

In de kliniek wordt daar al mee geëxperimenteerd. Verder zou bij mensen met een dwarslaesie het beschadigde ruggemerg kunnen worden vervangen. En zo zijn er veel meer toepassingen denkbaar. Er zullen echter nog jaren overheen gaan voordat wetenschappers de kweektechnieken voldoende onder de knie hebben om grote klinische successen te boeken.


Hoe is de doorbraak bereikt?

De cruciale stap is al een jaar geleden gezet, toen de buitenwereld even niet oplette. De Japanner Yamanaka zocht destijds naar een nieuwe methode om volwassen lichaamscellen te herprogrammeren, zodat ze terugkeerden naar hun vroegere staat van flexibele stamcel.

De enige bestaande methode was om het DNA uit een volwassen cel over te plaatsen in een eicel waar het DNA uit was verwijderd (zie tekening). In de maagdelijke omgeving van zo’n eicel wordt het volwassen DNA vanzelf geherprogrammeerd. Er ontstaan dan spontaan frisse, jonge stamcellen, en daaruit kan zich een embryo ontwikkelen. Zo is elf jaar geleden het schaap Dolly gecreëerd.

Bij deze methode ontstaat altijd een embryo dat later vaak wordt verwoest. Daar zijn ethische bezwaren tegen. Daarom bedacht Yamanaka een alternatief. Hij ging na welke genen uitsluitend actief zijn in stamcellen van een pril embryo, en niet in volwassen cellen. Hij vond er meer dan duizend. De belangrijkste daarvan probeerde hij vervolgens opnieuw tot actie aan te zetten in volwassen muizencellen. Dit deed hij door, met behulp van een virus, vier regelgenen aan de cellen toe te voegen. De cellen bleken daarna inderdaad spectaculair ’verjongd’.

Zo kon Yamanaka in 2006 al melden dat hij met succes jeugdige stamcellen had gemaakt uit volwassen muizencellen. Afgelopen juni liet hij uit die cellen zelfs levende muizen groeien, hét bewijs dat hij zeer veelzijdige stamcellen in handen had.

Yamanaka en Thomson hebben de eerste stap – het kweken van stamcellen – nu herhaald met menselijke cellen. Ze hebben er geen embryo’s uit laten groeien, dus het ultieme bewijs dat het om echte stamcellen gaat, ontbreekt nog. Maar ze lijken er sterk op, en iedereen verwacht dat ze het werkelijk zijn.


Hebben stamcelexperts nu nooit meer embryo’s nodig?

„Daar komt het wel op neer”, reageert Hans Clevers, directeur van het Hubrecht Instituut voor stamcelonderzoek. En dat juicht hij van harte toe. De ouderwetse techniek met de gekloonde embryo’s, waarmee ook Dolly gemaakt is, gold altijd al als inefficiënt en onhandig. Onderzoekers moesten meestal honderden eicellen bewerken om één levensvatbaar embryo te maken. En zo’n embryo kreeg dan vaak nog allerlei vreselijke, onbegrepen afwijkingen. Kortom, ook wetenschappers zagen zo langzamerhand weinig meer in het traditionele klonen. Zelfs de geestelijke vader van Dolly, de Schotse celbioloog Ian Wilmuth, maakte dit weekeinde bekend dat hij stopt met het klassieke klonen.

Toch blijven stamcellen uit embryo’s voorlopig nog wel de ’gouden standaard’, relativeert de Amerikaan Thomson. Pas als onomstotelijk bewezen is dat de ’nieuwerwetse’ stamcellen net zo goed zijn als die uit het embryo, kan het embryo definitief overboord.


En eicellen?

Ook niet meer nodig. Voor de oude kloontechniek waren rijpe eicellen nog essentieel. Het was buitengewoon lastig om ze te bemachtigen. Vrouwen moesten – eventueel tegen betaling – een hormoonbehandeling ondergaan om de eitjes te laten rijpen, wat de maatschappelijke weerstand nog vergrootte.

De frauduleuze Zuid-Koreaanse kloonexpert Hwang Woo-suk maakte op dit punt alle boze dromen waar: hij zette medewerksters van zijn lab onder druk om eicellen af te staan. Zulke toestanden behoren vanaf nu tot het verleden.


Geeft ’christelijk rechts’ haar weerstand nu op?

Ja. Religieuze partijen in de Verenigde Staten, fel gekant tegen het wetenschappelijk gebruik van embryo’s, hebben de doorbraak direct omarmd. Net als president Bush, die liet weten dat hij een warm voorstander is van nieuwe technieken ’waarbij geen leven wordt vernietigd en waarbij geen ethische grenzen worden overschreden’.

Ook Henk Jochemsen, bijzonder hoogleraar medische ethiek aan het VU Medisch Centrum in Amsterdam en tevens directeur van het christelijke Lindeboom Instituut voor medische ethiek in Ede, reageert verheugd. „Dit is een veel betere weg dan die van de embryo’s. Wij hebben daar eerder al op gewezen.” Als het resultaat is dat wetenschappers inderdaad geen embryo’s meer gebruiken, mag wat hem betreft de vlag uit.


Is het onderzoek geen bedrog?

Na het debacle met de frauderende Zuid-Koreaanse kloonexpert Hwang Woo-suk is iedereen op zijn hoede. „Wetenschappers waren destijds al sceptisch over zijn claim dat hij menselijke stamcellen had gekloond”, zegt Clevers van het Hubrecht Instituut. „Maar de vakbladen wilden het toch publiceren, zonder grondige toetsing.” Ditmaal gaat het anders. Het eerdere muizenwerk van de Japanse hoofdonderzoeker Yamanaka is inmiddels door anderen herhaald, en het huidige werk aan de menselijke cellen is op twee locaties uitgevoerd: in Japan en in Amerika. Dat alles, gevoegd bij een intensieve controle, maakt de kans op fraude zeer klein.


Welke risico’s kleven er aan de nieuwe kloontechniek?

Het gevaarlijke aan de nieuwe kloonmethode is dat er kankercellen bij kunnen ontstaan. Dat gebeurt als het nieuwe DNA dat in de cellen wordt ingebouwd, op een ongunstige plek terechtkomt. Yamanaka heeft inmiddels ondervonden dat dit gevaar niet denkbeeldig is: 20 procent van zijn gekloonde muizen heeft kanker gekregen. De uitdaging is nu om, in plaats van genen, de daarmee corresponderende eiwitten aan de cellen toe te voegen. Die eiwitten hebben logischerwijs dezelfde werking, maar dan zonder de risico’s.


Welke gevolgen heeft de doorbraak voor de wetenschap?

De impact zal enorm zijn, verwacht Clevers. Tot nu toe hielden veel wetenschappers zich verre van stamcelonderzoek. Niet alleen vanwege de maatschappelijke weerstand, maar ook vanwege de problematische financiering; president Bush weigert al jaren om onderzoek te subsidiëren waarbij menselijke cellen worden gekloond. Dat zal nu allemaal veranderen. Daar komt bij dat de nieuwe techniek een stuk eenvoudiger is. „Elk lab waar cellen worden gekweekt, kan hier morgen mee beginnen. Het veld zal daardoor in een stroomversnelling raken.”


En voor Nederland?

Ook Nederland telt honderden labs die zich in principe op het nieuwe klonen kunnen storten, aldus Clevers. Dat komt goed uit, want het kabinet heeft in het regeerakkoord afgesproken om het onderzoek met volwassen stamcellen ’krachtig te stimuleren’. Die afspraak is gemaakt als tegenprestatie voor het feit dat de ChristenUnie de wettelijke barrière tegen het creëren van embryonale stamcellen per se in stand wilde houden. Achteraf blijkt dat een profetische keus geweest.


Trouw, 22-11-2007 (Sander Becker)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB