Het Westen zit in een lege kamer, juist nu hebben we politici en bestuurders nodig met ruggengraat en tact


Het westerse economische systeem loopt op zijn laatste benen, schrijft Caroline de Gruyter. Wat daarna komt, hangt sterk af van wie we aan het roer zetten.


De Amerikanen hebben Donald Trump opnieuw tot president verkozen. In Nederland maken rechtse en extreemrechtse regeringspartijen zoveel ruzie dat er niks gebeurt: de haatdragende, extremistische tweets van Geert Wilders domineren alles. Duitsland siddert voor AfD, Frankrijk voor Rassemblement National (RN). België slaagt er al een half jaar niet in een regering te vormen. En in Spanje haten conservatieven en socialisten elkaar zo dat ze het benoemingsproces van de nieuwe Europese Commissie bijna hebben lamgelegd.

Wat is er aan de hand in de westerse wereld? Waarom staat het succesvolle model van gematigd kapitalisme en democratie, met een scheiding der machten en onafhankelijke instituties, zo onder druk? Waarom is het zo moeilijk om compromissen te sluiten, juist nu de rest van de wereld in verzet komt tegen de westerse macht en waarden?

In een essay getiteld How can we understand the times we are living through, uit 2017, schreef de Zweedse oud-minister van Financiën Allan Larsson – na de Brexit en de eerste zege van Trump – dat het Westen weinig denkkader meer heeft. China heeft dat wel: Chinezen hebben een doel en een plan. Ze hebben een verhaal. Ze weten waar ze naartoe werken: een betere toekomst. Dat ontbreekt in veel westerse landen, waar mensen denken dat hun kinderen het minder goed zullen hebben dan zijzelf. Ze vrezen de toekomst.

Onze leiders, het partijensysteem en de inrichting van de maatschappij zwabberen daardoor. Politici gebruiken de beschikbare politieke instrumenten en middelen, maar ze overtuigen niet meer. Ze overtuigen zelfs zichzelf niet meer: bij de minste weerstand draaien ze als een blad aan de boom. “We zijn in een lege kamer beland,” denkt Larsson, een sociaaldemocraat, “waarin veel mensen iets vinden en roepen, maar waarin collectieve actie steeds moeilijker wordt. Die situatie kan makkelijk explosief worden. Duistere krachten kunnen in zo’n situatie hun werk doen.”


Einde van een lange golf

Wat begon met de Brexit en de eerste verkiezing van Trump, slaat nu over naar het Europese continent. Volgens Larsson komt dat doordat ons economisch systeem op zijn laatste benen loopt. We komen, zegt hij, aan het eind van een “lange golf”. Lange golven, voor het eerst benoemd door de Russische statisticus Nikolai Kondratieff, duren ongeveer vijftig jaar. Daarna komt er een nieuw systeem, een nieuwe golf. Tussen twee golven in heerst vaak politieke verwarring. Dat zou de turbulentie waar we nu in zitten (deels) kunnen verklaren.

De laatste golf begon eind jaren 70 en werd gekenmerkt door financiële deregulering, aangezwengeld door Ronald Reagan en Margaret Thatcher, die geloofden dat maatschappijen floreren als markten hun gang kunnen gaan, omdat welvaart en rijkdom vanzelf doorsijpelen naar alle sociale klassen. Nu lopen we tegen de beperkingen aan. De globalisering die met die golf meekwam, is doorgeschoten. Sociale ongelijkheid is, vooral in Amerika en Engeland, gebleven. Geen wonder dat de onvrede zich daar politiek het sterkst manifesteert.

Kondratieff, die vijfjarenplannen maakte voor de Sovjet-landbouw, zag dat de economie ongeveer elke 50 jaar door een diep dal gaat. Zo verklaarde hij de financiële crisis van 1929: als het eind van een lange golf van globalisering en deregulering. Ook 1929 was een lege kamer – de chaos en het extremisme van de jaren 30 waren daarvan een gevolg. In de jaren 70 was er weer een lege kamer, met de Vietnamoorlog, financiële crises, de oliecrisis. Tot Reagan en Thatcher het roer radicaal omgooiden.


Begin van een nieuwe golf?

Velen vragen zich af of politici als Trump en Viktor Orban nu met een soortgelijke doorbraak bezig zijn. Zetten zij een nieuwe golf in? Breken zij het bestaande systeem af om het te vervangen? Velen denken het. Tegelijkertijd: burgers roepen overal in Europa juist om meer sociale bescherming, minder markt en meer staat. Velen denken dat ze erop achteruitgaan – boeren, ambtenaren, mensen met een laag inkomen. Je zou denken dat daar een enorme kans ligt voor de sociaaldemocraten. Maar die slagen er amper meer in om het vertrouwen van genoeg kiezers te winnen.

In de jaren 90 surfte centrumlinks mee op de neoliberale golf: het waren sociaaldemocraten als Bill Clinton en Tony Blair die de markten ‘bevrijdden’. Ze dereguleerden de financiële sector en privatiseerden met verve. Ze vonden burgerlijke vrijheden belangrijker dan sociale bescherming. Daar worden veel sociaaldemocratische partijen nu op afgerekend. Ze krijgen nog altijd de schuld van de huidige malaise. Ook centrumrechts, dat weliswaar in veel Europese landen in de regering zit, is minder solide dan voorheen. Bijna overal kalft centrumrechts af. De splinters kibbelen continu en zoeken niet zelden extremere flanken op.

Vroeger werd onvrede door enkele grote middenpartijen gekanaliseerd, op links en rechts. Ze onderhandelden met elkaar namens grote groepen in de bevolking en sloten dan compromissen. Dat systeem versplintert. Burgers worden individualisten, iedereen wil wat anders. Vroeger kanaliseerden partijen de belangen van die burgers, nu hengelen ze naar hun stem. Politici, ooit leiders, zijn volgers geworden. Dat maakt het moeilijk om compromissen te sluiten. In Frankrijk, België of Nederland vind je makkelijker meerderheden tegen iets dan voor iets. Dat extreemrechts en radicaal-rechts zo dominant worden, komt onder meer doordat andere partijen verbrokkelen. Een score van 20 procent voor extreemrechts heeft daardoor meer impact dan vroeger.

Als het politieke midden stopt met ruzie te maken en achter extremen aan te rennen, kan de lege kamer waar wij inzitten minder leeg worden. Als er grote veranderingen komen, is het beter om gematigde mensen aan het stuur te hebben dan extremisten of nihilisten. Als je “kleine stapjes” zet, zou Montaigne zeggen, kun je onderweg aanpassen en bijsturen. Juist nu hebben we politici en bestuurders nodig met ruggengraat en tact. Mensen die het beste voorhebben met de samenleving.

Caroline de Gruyter is Europa-correspondent


Blog DS, 30-11-2024