‘De ongelijkheid in Amerika heeft het niveau bereikt van de late 19de eeuw’


De 79-jarige Joe Biden zei deze week in zijn State of the Union dat hij ‘optimistischer is over Amerika dan ooit tevoren’. Magisch denken, vindt journalist George Packer. Want Amerika is gevierendeeld, verscheurd in vier verschillende kampen. ‘Een burgeroorlog? Je moet erkennen dat zelfs dat niet onmogelijk is.’


Decennialang keek de wereld bij iedere crisis naar de Verenigde Staten. De westerse grootmacht sloeg en zalfde, begon oorlogen en bood bescherming. Die tijd ligt achter ons. De grote oorlogen tegen terreur in Irak en Afghanistan werden roemloos beëindigd. Tolken in Afghanistan, door Amerika in de steek gelaten, klampten zich vast aan haastig vertrekkende vliegtuigen en stortten neer. Tegelijk toonde de aanpak van de pandemie hoe kwetsbaar en hopeloos verdeeld Amerika was geworden.

Door de tanende Amerikaanse invloed komt er ruimte die wordt ingenomen door antiwesterse grootmachten als Poetin, die nu de wereld op de proef stelt met zijn bloederige oorlog in Oekraïne. Voor de gevierde journalist en auteur George Packer is het reden genoeg om de toekomst van zijn land tegen het licht te houden. Twee weken voor de overwinning van Joe Biden tegen Donald Trump begon hij aan zijn recentste boek, De laatste redding, waarin hij op zoek gaat naar het antwoord op de vraag: hoe gooi je de anti-democratische koers van Amerika om? Het resultaat, dat vorig jaar verscheen, is een mooi, maar troosteloos boek.

We moeten begrijpen waarom het land zo met zichzelf in de clinch ligt, zegt Packer. De man die in 2018 het weekblad The New Yorker verruilde voor het al even prestigieuze maandblad The Atlantic is een bevoorrechte getuige. Hij interviewde meerdere Amerikaanse presidenten en de filosofen die hen inspireren, versloeg de Amerikaanse oorlogen ter plaatse en fileerde in diverse originele boeken de staat van zijn land.

Volgens Packer valt Amerika uiteen in vier groepen mensen, die elk een ander verhaal vertellen over wat Amerika is of moet zijn. Die verhalen zijn haast onverzoenbaar en dreigen het land te verscheuren. ‘Het zou van magisch denken getuigen om te hopen dat we met de overwinning van Biden al onze demonen hebben bezworen’, zegt Packer vanuit zijn appartement in Brooklyn, New York. ‘Als je een groot drama als 2020 overleeft, ben je uitgeput en wil je een time-out. Die hebben we niet gekregen. Het lijkt eerder alsof we van de ene ontgoocheling in de andere stommelen.’


Welke zijn de vier verhalen waar u het over heeft?

‘Iedereen weet dat de Verenigde Staten verdeeld zijn in twee grote blokken. Tussen het rode Amerika van de Republikeinen en het blauwe van de Democraten gaapt een enorme kloof. Die is geografisch verankerd. Het is zeldzaam geworden dat een county, het kleinste bestuursniveau, nog erg politiek verdeeld is.’

‘Bij iedere verkiezing wordt de kloof dieper. Maar die twee grote blokken zijn volgens mij onderling ook nog op te delen in elk twee verschillende kampen. Zowel de Republikeinen als de Democraten hebben een meer elitair én een meer populistisch verhaal. Bij de Democraten heb je Smart America en Just America. Bij de Republikeinen heb je Free America en Real America.’


Leg eens uit?

‘Het elitaire verhaal van de Democraten noem ik in mijn boek Smart America. Dat is het verhaal van de Clintons, van universitairen uit topscholen die werken in de informatie-economie. Zij zijn in zekere zin de winnaars van alle grote economische omwentelingen van de laatste decennia. Ze vormen het Democratische establishment en organiseren het systeem zo dat hun kinderen ook tot de categorie van winnaars kunnen behoren. Buiten die klasse dreigt een steile afdaling in de diepte, naar de plek waar de losers zitten.’


Dat klinkt aristocratisch.

‘Inderdaad. Wat de progressieven van Smart America zien als een meritocratie – doorstoten naar de top op basis van verdiensten – is in werkelijkheid een bijna erfelijk systeem geworden. Ouders geven hun succes door aan de volgende generatie, via uitstekende opleidingen, familiefortuin en connecties. Zo kunnen ze bijna niet meer uit de boot vallen. Tegelijk wordt het voor de “onsuccesvolle” klasse moeilijker om nog toe te treden tot de “succesvolle” klasse.’


Hoe zit het bij de Republikeinen?

‘Het elitaire verhaal aan de rechterkant is Free America. Binnen de top van het Amerikaanse kapitalisme en de zakenwereld heerst nog steeds een retoriek die teruggaat op die van president Ronald Reagan: je moet de overheid zo veel mogelijk weren uit het dagelijkse leven, zodat iedereen vrij is om zijn fortuin uit te bouwen. Dat verhaal heeft duidelijk gefaald. De afbouw van de overheid heeft geen brede welvaart voortgebracht. De ongelijkheid heeft in Amerika de afgelopen decennia het niveau bereikt van de late 19de eeuw.’


Verkruimeld zelfbeeld

Free noch Smart America heeft dus een samenleving gecreëerd waarin plaats is voor iedereen, zegt Packer. De VS zijn een extreem ongelijk land geworden, verdeeld in winnaars en verliezers. Zowel bij links als bij rechts is daardoor rebellie ontstaan tegen de leugens van de elite.

Aan rode zijde is Real America opgestaan. Dat is het Amerika van Sarah Palin en Donald Trump, van kleine steden en het platteland. Het is een Amerika dat wit is, christelijk en minder hoogopgeleid. Daar koesteren ‘echte Amerikanen’ wrok tegen de progressieve elite aan de kusten. Maar daar heerst ook racisme. Ze zijn bang dat mensen van kleur in de binnensteden hen zullen ‘vervangen’.

Aan Democratische kant is het verzet intellectueler. Dat noemt Packer Just America. Zij staan voor wat met een modewoord de woke-beweging wordt genoemd. Jonge, hoofdzakelijk hoogopgeleide mensen beschouwen Amerika niet langer als vrij of gelijk. Volgens hen wordt Amerika al vanaf zijn ontstaan gevormd door meedogenloze structuren. Racisme, een witte dominantie en het patriarchaat moeten met wortel en al worden uitgeroeid, om een rechtvaardiger land te bouwen. Vanuit Just America komen oproepen om de politie op te doeken en foute denkers te cancelen.

Voor de 61-jarige Packer voelt deze nieuwe linkse beweging als een bedreiging. Hij treedt op als het geweten van Smart America. Hij pleit voor sterke hervormingen, tegen de aristocratie, maar niet voor revolutie. Anderhalf jaar geleden was hij een van de auteurs van de Harper’s Letter, een open brief die waarschuwde dat de vrijheid van meningsuiting niet alleen wordt bedreigd vanuit rechtse, maar ook vanuit linkse hoek. Het werd hem niet overal in dank afgenomen.


U doet in uw boek duidelijk uw best om Just America te doorgronden, maar het lijkt alsof u zich eraan blijft ergeren.

‘Ik woon in Brooklyn, het kloppende hart van Just America. De aanhangers van dit verhaal zijn de mensen die ik lees, die in mijn kranten en weekbladen staan. Het zijn in grote mate ook mijn collega’s en de ouders van de klasgenoten van mijn kinderen. Ik begrijp dat het makkelijk praten is voor mij. Het kan zelfgenoegzaam overkomen. “Jij hebt het gemaakt, maar je hebt niets voor ons overgehouden.” Voor jonge journalisten is het vandaag bijvoorbeeld veel moeilijker om carrière te maken. Je wordt soms bekender om je standpunten op Twitter dan om de kwaliteit van je berichtgeving.’

‘Maar Just America heeft een erg rigide wereldbeeld, dat mensen opdeelt in identitaire groepen in plaats van in individuen. Ik voel me een beetje belaagd door een orthodox dogma, in het onderwijs, de media, de politiek en de cultuur rond mij. Een aantal van de progressieve waarden die voor mij essentieel zijn om een fatsoenlijke samenleving vorm te geven, worden verworpen.’


Het verzet van links komt dichtbij, maar is het racisme en het verzet van Real America, dat vandaag al geweld gebruikt, niet veel gevaarlijker?

‘De aanhangers van Real America leven geografisch afgescheiden – van mij toch. Dat is anders voor Smart America en Just America, dat zijn verhalen die soms in hetzelfde gezin bestaan: daar is vooral een generatiekloof te zien. Voor het geweld heb ik geen begrip, maar ik voel ook sympathie voor de aanhangers van Real America.’

‘Ik kan me inleven in hoe het moet zijn om je zelfbeeld te zien verkruimelen. Deze Amerikanen zagen zichzelf als de ruggengraat en het hart van het land. Ze weten hoe je een motor repareert en hoe je goederen dwars door het land krijgt in je vrachtwagen. Maar die dingen zijn niet langer van tel. Ze leveren weinig geld op en nauwelijks nog sociale status. Als dat de wereld is waarin je leeft, is het normaal dat je je vernederd voelt door mensen als ik. Die verdeeldheid is toxisch. En de media maken het nog giftiger.’


Voor Free America voelt u de minste sympathie?

‘Het libertaire idee dat de overheid zich moet terugtrekken heeft zo veel schade aangericht, zo veel ongelijkheid gecreëerd, en de mensen erachter hebben er uiteindelijk zelf als enige van geprofiteerd. Veel van die gevaarlijke dogma’s zie je nu terugkomen in Silicon Valley. Ik ben in dat gebied opgegroeid, nog voor het zo heette, maar ik ben die plek gaan haten.’

‘Eigenlijk zijn ze daar nog erger dan in het oude Free America van de olie-industrie. Niet veel ceo’s van oliebedrijven profileren zichzelf als een heilige, maar de leiders van techbedrijven zijn diep overtuigd van hun eigen goedheid. Facebook verkondigde bij aanvang dat het de mensheid vooruit zou stuwen en van de wereld een betere plek zou maken. In de plaats daarvan werd het een middel om een genocide in Myanmar mee aan te wakkeren, de journalistiek uit te hollen en de democratie te eroderen.’


Uw boek gaat over de laatste hoop, maar u lijkt ze niet te vinden. U verwacht misschien zelfs bloedvergieten en democratisch verval.

‘Je hebt het pad van Bosnië, waar 100.000 burgers zijn gestorven, of dat van Rusland, dat zichzelf gemanoeuvreerd heeft in een permanente staat van morele aftakeling. Eerlijk, ik weet niet welke van de twee mij het meest beangstigt. Kijk naar het kunstschaatsen op de Winterspelen: dat eeuwige Russische valsspelen in de sport. Of kijk naar de verschrikkelijke situatie in Oekraïne. Het is haast ongelofelijk dat een land tot zo’n punt kan komen. Maar het is niet ongelofelijk, het kan ook Amerika gebeuren. Ik denk niet dat het hier snel tot een burgeroorlog komt, maar je moet erkennen dat zelfs dat kan gebeuren, anders wordt het alleen maar waarschijnlijker dat het gebeurt.’


Wat kunnen we doen om dat te vermijden?

‘Allereerst moeten we de economische ongelijkheid terugdringen die onze politieke verdeeldheid aanwakkert. Elke maatregel die macht afneemt van de bovenste 10 procent en ze overhevelt naar de onderste 60 procent is te prijzen. Dat zou niet alleen de levensomstandigheden verbeteren van veel mensen die de laatste decennia zwaar hebben geleden, het zou ook ons verhitte debat afkoelen.’

‘Je hebt daarvoor wetgeving nodig die monopolies breekt en je moet herbekijken hoe je belastingen heft en waar je als overheid je uitgaven het beste inzet. Ik vond de infrastructuurwet (van de regering-Biden, red.) een goed project. Het leidt tot zichtbare investeringen in de gemeenschap, maar ook tot bijkomende steun aan vakbonden.’


U zegt ook dat we opnieuw moeten leren hoe we onszelf goed besturen.

‘Democratisch zelfbestuur is geen natuurlijk fenomeen dat uit de lucht komt vallen. Het vereist vaardigheden. Die moet je ontwikkelen in het onderwijs, de media en aan de universiteiten. Jongeren moeten niet alleen leren wat in de grondwet en de Bill of Rights staat, maar ook hoe ze goede burgers worden. Het gaat in de VS veel te veel om carrière maken en hoe je deel kan blijven uitmaken van de succesvolle klasse van Smart America.’


Ook het onderwijs is steeds meer gepolariseerd. Hoe je scholing eruitziet, is afhankelijk van waar je woont.

‘Amerika is inderdaad sterk gedecentraliseerd. Veel invloed ligt bij lokale overheden en scholen. De staten hebben veel macht. Dat heeft sommige denkers doen concluderen dat we naar een zachte scheiding moeten in Amerika, waarin je meer en meer macht overhevelt naar die verschillende plaatsen. Het idee is dat als Washington niet langer vertelt wat je moet doen, dat er dan ook minder conflicten zouden zijn over wat er in Washington gebeurt.’


Maar daar gelooft u niet in?

‘Als je in Texas zou wonen, zou je leven met andere wetten, schoolboeken en ideeën dan in Californië. Ik zie niet hoe dat kan werken. We zijn nog steeds een land, we hebben een nationale identiteit. Mensen identificeren zichzelf heel sterk als Amerikaan. Alleen zijn er dus minstens vier verschillende verhalen over wat dat inhoudt.’


Hoe kom je dan wel tot toenadering?

‘We zouden kunnen experimenteren met nationale dienstplicht. Daarmee bedoel ik niet alleen legerdienst, maar ook burgerdienst, waarbij je je inzet voor het milieu of lesgeeft, of in steden aan samenlevingsopbouw gaat doen. Dat zou jonge Amerikanen vanuit het hele land, die er verschillende achtergronden en standpunten op na houden, dwingen om te leren samenleven. Online kun je iemand ontmenselijken en verachten, dat werkt als bijtend zuur in het debat. Dienstplicht doet het omgekeerde. Je smartphone wordt afgepakt en je gaat samen in blokhutten wonen. Je slaapt op veldbedden en hebt nauwelijks stromend water of elektriciteit. Daar kun je een jaartje, samen met iemand uit Oklahoma, Boston en Minnesota, helpen om bosbranden en andere klimaatrampen te bestrijden.’


Als Democraten zo bezorgd zijn over het einde van de democratie, waarom is er dan zo weinig actie om ze te redden?

‘Het voelt wat onwerkelijk inderdaad, wanneer voor de zoveelste keer terloops, in de vijfde paragraaf van een speech in Washington, wordt meegegeven dat de democratie in gevaar is. Voor een deel komt dat omdat men het nog steeds niet echt kan geloven. We denken dat de democratie voor altijd zal bestaan. Maar dat is niet zo. Als Donald Trump had gedacht dat hij een staatsgreep kon plegen, dan had hij dat gedaan.’

‘Daarnaast is het nu eenmaal zo dat het lot van de democratie nauwelijks kiezers kan beroeren. De Democraten gaan dit najaar geen verkiezingen winnen door te praten over Trump. Kiezers willen vooral horen wat je gaat doen aan de inflatie, de werkloosheid en de lage inkomens. Zelfs te midden van deze apocalyps blijven dat de eenvoudige, bijna saaie prioriteiten.’


De Republikeinen hebben de democratische meerderheid van het land verloren, misschien wel voorgoed. Waarom zouden ze de democratie nog verdedigen?

‘Een deel van de partij probeert Trump weg te duwen en hem te vervangen door een trumpistische figuur zoals Ron DeSantis (gouverneur van Florida, red.), die iets minder van zijn slechtste kanten heeft. Maar ik denk dat ze onderschatten hoezeer de aanhangers van Real America aan Trump gehecht zijn. Niet alleen aan zijn retoriek en stijl, maar ook aan hemzelf. De Republikeinse Partij heeft dit monster gecreëerd. Ze kunnen niet terug naar het “oude normaal”.’


En dus geven ze de democratie op?

‘Ik vrees van wel. Ze hebben zichzelf ervan overtuigd dat Amerika vernietigd zal worden als ze hun macht verliezen. Hoe ze die behouden, doet er niet meer toe. Dus bemannen ze belangrijke posten op lokaal en op staatsniveau met hun ideologische hardliners. Die zullen klaarstaan om de onzinclaims van verkiezingsfraude de volgende keer te legitimeren. Ze ondermijnen daarmee het geloof van hun mensen in verkiezingen. Dat is extreem gevaarlijk, want als de instituties van het land als illegitiem worden gezien, kan dat tot echt geweld leiden.’


Vorig jaar werd de term ‘woke’ gemiddeld om de twee dagen gebruikt in artikels in De Standaard. Is de Amerikaanse polarisering besmettelijk?

‘Trump was – hoewel hij een product is van Free America en onze mediacultuur – misschien wel de eerste “Europese leider” van de Verenigde Staten. Voor mij was Silvio Berlusconi zijn directe voorganger: een mediafiguur, een demagoog, iemand die niet serieus is over politiek, maar heel goed weet hoe hij het ressentiment kan aanwenden.’


U zegt dat de verdeeldheid wordt veroorzaakt door ongelijkheid, maar België behoort tot de meest gelijke landen ter wereld. Wij hebben ook verhitte cultuurdebatten.

‘De polarisering is veel groter in Amerika dan in Europa. Kijk naar hoe hard Boris Johnson aangepakt wordt voor zijn lockdownfeestjes in Downing Street 10 – ook door mensen in zijn eigen partij. Bij ons zou Trump zoiets nooit overkomen. Hij is de tribale leider die de onvoorwaardelijke steun krijgt van zijn partij. Wat hij heeft gedaan, doet er niet toe: hij is de leider. Ik denk niet dat Europa dat punt al heeft bereikt. Veel Europese landen hebben geen tweepartijenstelsel. Het blijft mogelijk om het gemanierd oneens te zijn met elkaar. Gelijkere samenlevingen staan jullie toe om de meest extreme vorm van polarisering te vermijden.’


U lijkt wel een sociaaldemocraat.

‘Dat klopt. Ik heb een door en door sociaaldemocratisch boek geschreven. En toch werd het in Amerika vanuit links aangevallen. Dat vertelt je iets over Just America hier: het gaat niet over economische ongelijkheid, maar over identiteit. Ik sta op gespannen voet met links in mijn eigen land, omdat ik denk dat sociaal-economische ongelijkheid soms meer kansenongelijkheid creëert dan je huidskleur, sekse of geaardheid. Dat betekent dat ik nooit erg veel politieke macht zal hebben in Amerika.’


U schrijft voor een van de meest invloedrijke journalistieke bladen ter wereld, u bent toch nog niet bepaald gecanceld?

‘Dat is zo natuurlijk. Ik ben ook te oud om gecanceld te worden. (lacht)’


Is Joe Biden, die niet tot een van uw vier verhalen te reduceren valt, het begin van een hereniging? Of is hij een laatste spasme van een Amerika dat eigenlijk al gestorven is?

‘Biden is een zwakke president. Zijn ambtstermijn zal tot niet heel veel leiden. Hij is net als Harry Truman een knorrige, boze man die vloekt en bot spreekt. Dat zou kunnen werken, maar Biden is simpelweg te oud. Trump was in our face, elk uur van de dag. Dat was uitputtend. Het dreef iedereen tot waanzin. Maar bij Biden is het omgekeerd. We zijn ons nog nauwelijks bewust van zijn aanwezigheid. Zijn adviseurs laten hem zo weinig mogelijk verschijnen in het openbaar, omdat ze bang zijn dat hij iets stoms of verkeerds zal zeggen. Van hem verwachten we geen vurig betoog vanaf de spreekstoel, geen haardvuurgesprekken zoals Franklin Delano Roosevelt die hield, en geen wervende speeches vanuit het Oval Office, zoals Reagan die gaf.’


DS Weekblad n.534 (05-03-2022) (Kasper Goethals en Roeland Termonte)