Verdrijft angst onze democratie?

Dries Deweer


Als angst het haalt van solidariteit op de EU-top over vluchtelingen kan het gedaan zijn met onze democratie, waarschuwt de auteur. Het is goed in het eigen hart te kijken, want ook jij bent verantwoordelijk voor democratie.


De grote democratische projecten van de westerse beschaving zijn meer dan een modus vivendi. Het zijn geen lauwe politieke compromissen, maar ethische projecten van gemeenschapsvorming, waarin niet alleen vrijheid en gelijkheid, maar ook broederlijkheid wordt nagestreefd. De Amerikaanse grondwet werd geschreven “in order to form a more perfect Union”, zoals het eerste artikel prominent vermeldt.

Het eerste artikel van het Europese Verdrag van Lissabon klinkt als een verre echo van die ambitie, verwijzend naar “an ever closer union among the peoples of Europe”. Nochtans staat dat verlangen naar verbondenheid aan beide kanten van de oceaan ter discussie.


Europa

Dat de Britten aanstoot nemen aan de “ever closer union”-gedachte is geen nieuws. De idee roept bij hen nachtmerries op over een bureaucratische superstaat die na verloop van tijd hun volledige nationale soevereiniteit zou opslorpen. Binnenkort weten we of die angst ook werkelijk tot een breuk zal leiden, met het fameuze Brexitreferendum in juni.

Een Brexit zou ons – relatief gezien – worst moeten wezen, want de Europese eenheid wordt op een veel wezenlijker manier bedreigd door de vluchtelingencrisis. De manier waarop Europese binnengrenzen (ook bij ons!) worden dichtgegooid was tot voor kort ondenkbaar. Angst haalt het van solidariteit en het kortzichtige eigenbelang troeft de redelijke wil tot samenwerking af.

Dat decennia van moeizame Europese integratie daarmee op de helling komen te staan, lijkt weinigen te deren.


Amerika

Ook in de Verenigde Staten is het de grootschalige migratie die de eenheid onder druk zet. De exponent hiervan is het hallucinante succes van de steenrijke brulboei Donald Trump in de Republikeinse voorverkiezingen voor het presidentschap.

Trumps “Make America Great Again”-campagne drijft op de boodschap dat de Verenigde Staten slechts groots kunnen zijn als ze zich weten te zuiveren van storende invloeden van buitenaf. Niet alleen mogen er wat hem betreft geen moslims het land nog in, hij wil ook een gigantische muur bouwen op de zuidgrens, om te verhinderen dat er nog meer Mexicanen – “drugsdealers” en “verkrachters” dixit The Donald – binnenkomen.

Het discours van Trump drijft een wig tussen de blanke middenklasse en de Amerikaanse Latino’s en moslims (om nog maar te zwijgen van andere groepen die Trump schoffeert). Hillary Clinton, meer dan waarschijnlijk zijn Democratische tegenstander in het najaar, stelt de uitdaging op scherp. “Make America Whole Again” is haar project, verwijzend naar de vele maatschappelijke breuklijnen, die – om paus Franciscus te parafraseren – meer gebaat zijn met bruggen dan met muren.


Evenwicht

De crisis van het democratische project lijdt onder twee gangbare gebreken in ons historisch bewustzijn. Het eerste gebrek is de verleiding om de eigen tijd als bijzonder te zien. Het streven naar verbondenheid heeft altijd ter discussie gestaan. Dat op zich is dus niet zo bijzonder en hoeft ons bijgevolg niet fatalistisch te stemmen.

De vraag is wel of die contestatie het democratische project van de rails krijgt. Stabiliteit is immers niet zozeer afhankelijk van de afwezigheid van krachten die het evenwicht verstoren, wel van de aanwezigheid van tegenbewegingen die het evenwicht kunnen herstellen.

De open vraag van vandaag is dus of de grote democratische projecten – zowel in Europa als in Amerika – nog zo’n tegenreactie pro verbondenheid weten voort te brengen.

Dat brengt ons bij het tweede gebrek in ons historisch bewustzijn. We zijn immers geneigd om maatschappelijke evoluties te beschouwen als het resultaat van anonieme krachten die buiten ons om functioneren. Bijgevolg kunnen we verantwoordelijkheid van ons afschuiven.

Dat gaat voorbij aan het feit dat de menselijke geschiedenis wel degelijk mensenwerk is. Hoezeer de complexiteit van de werkelijkheid ons ook verleidt om terug te plooien op onszelf, ons handelen blijft verbonden met het lot van de samenleving en uiteindelijk van de mensheid als geheel.

Of wij ons al dan niet neerleggen bij het dreigende failliet van de Europese solidariteit heeft dus wel degelijk belang, en idem dito voor de Amerikanen. Het democratische project wordt niet alleen gedragen door wetten en structuren.

Het is eerst en vooral iets dat een plek moet hebben in de harten en geesten van de mensen. Dat laatste maakt het per definitie ook een persoonlijke verantwoordelijkheid.


En toch

Het lot van de democratie ligt bijgevolg in de handen van elk van ons. We kiezen door welke ideeën en emoties we ons laten leiden.

Het is begrijpelijk dat een toevloed aan vluchtelingen ons onzeker maakt over de draagkracht van ons sociaal model. Dat het in de nasleep van de terroristische aanslagen argwaan wekt wanneer honderden islamitische asielzoekers neerstrijken in een of ander Vlaams boerengat, dat mag ons evenmin verbazen. De manier waarop de Europese solidariteit door Polen en andere Oost-Europese landen als eenrichtingsverkeer wordt beschouwd, zet logischerwijs kwaad bloed. En toch.

Ondanks de uitzichtloosheid van oorlog en geweld in de wereld, durven we toch volhouden dat samen beter is? Wetende dat vluchtelingen hun weg naar Europa zullen blijven zoeken, durven we toch kiezen om de Europese grenzen open te houden? Ondanks de vaststelling dat de integratie van migranten tot nog toe weinig succesvol verloopt, durven we toch geloven in een gastvrije samenleving?

Terecht verontwaardigd over het enggeestig Oost-Europees nationalisme, blijven we toch vasthouden aan Europese solidariteit? Ondanks moeilijkheden en impasses, ondanks angst en onzekerheid, ondanks frustraties en woede, durven we toch streven naar een steeds hechter verbond?

Toch is een bijzonder woord. Vier letters die de sleutel van onze menselijkheid vormen.


Blog De Redactie.be, 07-03-2016 (Dries Deweer)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB