Lot van de vrije pers bedreigd!

[bijlinda]

De strijd om AI en auteursrecht beslist het lot van de vrije pers


Het Europees Parlement wil AI-bedrijven verplichten tot openheid en eerlijke compensatie. Die keuze zal bepalen of journalistiek in Europa kan overleven – of oplost in data.


Er is een stille, maar hevige machtsstrijd gaande tussen nieuwsmedia en de grote technologiebedrijven. Wat ooit een gespannen maar min of meer werkbare relatie was – verkeer in ruil voor zichtbaarheid – is uitgegroeid tot een existentiële strijd over de vraag wie de waarheid nog mag vertellen.

Jarenlang konden nieuwsorganisaties leven met de dominantie van Google en Meta. De platforms brachten lezers, al vloeiden de advertentie-inkomsten vooral naar Silicon Valley. Met de komst van generatieve kunstmatige intelligentie verandert de verhouding fundamenteel.

AI-systemen, zoals Open AI’s ChatGPT of Google’s Gemini, en ‘AI Overviews’ worden getraind op miljoenen nieuwsartikelen. Veel van die artikelen zitten achter betaalmuren en werden gebruikt zonder toestemming of vergoeding. De AI-systemen parafraseren het werk van journalisten, maar sturen geen lezer door naar de bron. Wat overblijft is een digitale schaduw van de werkelijkheid — een wereld waarin de journalistiek de grondstof vormt, maar niet langer de bestemming is.

De nieuwssector reageert op twee manieren. Aan de ene kant worden licentieovereenkomsten gesloten: The Financial Times, News Corp, uitgever Axel Springer en The Atlantic hebben afspraken gemaakt met OpenAI over het gebruik van hun content. Daarin is voorzien in een relatief beperkte betaling, bronvermelding en verwijzingen naar de oorspronkelijke artikelen. Door de grote onderhandelingsmacht van big tech kunnen de uitgevers hun positie meestal maar in beperkte mate verzilveren.

Aan de andere kant trekken uitgevers naar de rechtbank. The New York Times dagvaardde OpenAI en Microsoft wegens “grootschalige auteursrechtsschending”. De inzet is principieel: mag AI zonder toestemming worden getraind op journalistieke inhoud, of moeten ook deze bedrijven licenties afsluiten en betalen voor gebruik?


Europa aan zet

Ook overheden proberen het machtsevenwicht te herstellen. Australië en Canada hebben wetten ingevoerd die technologiebedrijven verplichten te betalen voor nieuwscontent. In Europa vormt de Auteursrechtrichtlijn – met haar uitgeversrecht en het recht om datamining te weigeren – daarvoor de juridische basis. De nieuwe AI-verordening voegt daar transparantie-eisen aan toe: bedrijven moeten bekendmaken op welke data hun modellen zijn getraind. De vraag is wel of het relatief brede niveau waarop dat gebeurt, zal volstaan om rechthebbenden toe te laten hun rechten af te dwingen.

Die discussie kreeg onlangs nieuw gewicht door het ontwerpverslag van Europarlementslid Axel Voss (Copyright and generative AI – opportunities and challenges), dat door het Europees Parlement werd besproken. Voss stelt dat de huidige uitzonderingen voor text and data mining niet berekend zijn op grootschalige AI-training en dat ze “enorme juridische onzekerheid” veroorzaken. Zijn rapport pleit daarom voor een nieuw wettelijk kader: een opt-in-systeem waarbij rechthebbenden expliciet toestemming moeten geven, een centrale EU-databank om licenties en opt-outs te registreren, en volledige transparantie over welk beschermd materiaal wordt gebruikt.

Als AI-bedrijven die openheid weigeren, zou volgens Voss automatisch een vermoeden van auteursrechtsschending moeten gelden. Bovendien stelt hij dat AI-gegenereerde werken geen auteursrechtelijke bescherming verdienen en dat de perssector recht heeft op compensatie en bronvermelding wanneer haar inhoud wordt gebruikt. Het rapport is niet bindend, maar kan richtinggevend zijn voor toekomstige wetgeving. Het onderstreept dat Europa een keuze moet maken: innovatie mag niet betekenen dat de journalistiek haar bestaansrecht verliest. Er wordt al sterk gelobbyd tegen het rapport van Voss onder het mom dat innovatie wordt bemoeilijkt.


Fragiel ecosysteem

De bedreiging is niet alleen juridisch of economisch, maar structureel. De inkomsten uit advertenties zijn al grotendeels verdwenen richting Google en Meta. Nu dreigt ook het resterende verkeer uit zoekmachines en sociale media af te nemen, omdat AI de antwoorden zelf formuleert. Minder verkeer betekent minder abonnees, minder middelen, minder journalisten.

Daarmee komt de onafhankelijkheid van de pers direct in gevaar. Een samenleving die haar nieuwsvoorziening laat uithollen door niet-betalende hergebruikers, verliest de capaciteit om macht te controleren. Vrijheid van meningsuiting veronderstelt immers dat er betrouwbare bronnen bestaan die de werkelijkheid onderzoeken – niet alleen algoritmen die haar herscheppen.

De rechtszaken in de Verenigde Staten en de onderhandelingen in Europa zijn dus meer dan een strijd om geld. Ze gaan over de vraag of de journalistiek nog een economisch bestaansrecht heeft in het tijdperk van AI. Als de uitgevers deze strijd verliezen en rechtbanken beslissen dat het “vrij gebruik” van journalistieke inhoud geoorloofd is, zal onafhankelijke berichtgeving geleidelijk verdwijnen. De vrijheid van de pers wordt dan niet afgeschaft door censuur, maar uitgehold door gebrek aan middelen.

Een gunstige uitkomst – waarbij AI-bedrijven verplicht worden te betalen voor wat ze gebruiken – zou daarentegen een nieuw evenwicht kunnen creëren: kwaliteit wordt beloond, data worden eerlijk gedeeld, en de samenleving behoudt een pluriforme, kritische pers.


Blog DS, 19-10-2025 (Peter Vandermeersch)