Waarom breken de VS de wereldorde af die ze zelf uitbouwden?


De regering-Trump vervangt diplomatie door trolling en schoffeert bondgenoten. Ook Europa is strategisch almaar minder van belang. “De VS vinden dat ze moeten krijgen wat hun toekomt, zelfs als dat betekent dat ze hun vrienden op stang jagen.”


Donderdag 20 februari. Het is bijna een week geleden dat de Amerikaanse vicepresident J.D. Vance een zaal vol Europese hoogwaardigheidsbekleders met verstomming heeft geslagen. Bij zijn passage op de Veiligheidsconferentie in München trakteerde Vance zijn gastheren op een speech die aankwam als een “anti-Europese” en zelfs “fascistische” kaakslag.

“Niet iedereen hield ervan”, zegt Vance een week later op het podium van de CPAC (Conservative Political Action Conference), een jaarlijkse hoogmis voor rechts Amerika in National Harbor, net buiten Washington. “Maar jullie wel”, voegt hij eraan toe. Duizenden leden van de Maga-beweging (‘Maga’ staat voor Make America Great Again, red.) en een kransje gezanten van Europees uiterst rechts, geven Vance het daverende applaus dat het Europese establishment in München hem ontzegd heeft. “Ik wil best een staande ovatie aanvaarden voor een speech die ik al heb gegeven”, zegt Vance.

De redevoering waarnaar Vance verwijst, markeerde voor veel aanwezigen een dreigend kantelpunt in de verhouding tussen twee continenten. Het leek zo’n moment waarop de toekomst zich op schokkende wijze openbaart en een angstig gevoel aanzwelt tot een paniekgolf. Zijn Europa en de VS nog wel vrienden?


Slappe progressievelingen

Vance had in München een dedain tentoongespreid dat de aanwezigen alleen kenden van de Russische president Vladimir Poetin. Die was in zijn eigen München-redein 2007 nog tekeergegaan tegen een door de VS gedomineerde wereldorde. Anders dan Poetin besteedde Vance nauwelijks aandacht aan de onderwerpen waarover zijn publiek hem wilde horen: de toekomst van Oekraïne of de militaire veiligheid van Europa.

Vance gebruikte zijn tijd om de Europese leiders de les te lezen over interne aangelegenheden en leidde hen door een spiegelpaleis waarin ze zichzelf teruggekaatst zagen als slechteriken. Beleidsmakers die de afgelopen jaren een steeds strenger migratiebeleid voerden, schilderde hij af als progressieve slappelingen die hun grenzen niet konden dichthouden. Wat zij zagen als het inperken van de haat op sociale media, stelde hij voor als het werk van despoten die eropuit waren het publieke debat te verdrinken en politieke tegenstanders te knevelen.

In een bizar moment bleef de vicepresident van het machtigste land ter wereld stilstaan bij de “duizenden ponden” die een vermeend slachtoffer van het nieuwe despotisme had moeten ophoesten in het Verenigd Koninkrijk. De man was veroordeeld omdat hij “stilletjes in zijn eentje” had staan bidden bij een abortuskliniek in Bournemouth, voor een ongeboren zoon die 22 jaar eerder geaborteerd was. Vance liet onvermeld dat een ordehandhaver anderhalf uur had ingepraat op de man, die desondanks geweigerd had een bufferzone rond de abortuskliniek te verlaten. Hij had er vanaf kunnen komen met een boete van 100 pond, maar die liet hij onbetaald. Zo werd hij een martelaar wiens lot besproken werd op het allerhoogste niveau in München.


“Moedwillig blind”

Van de stille bidder tot het proces van een Zweedse Koranverbrander en de annulatie van de verkiezingen in Roemenië: Vance serveerde een potpourri van verhalen waarover ook redelijke Europeanen van mening kunnen verschillen. Elk verhaal was een symptoom van hetzelfde probleem: de tirannieke censuur waarmee Europese politieke elites die bang zijn voor hun volk, dissidenten onder de knoet houden.

Het was een probleem dat Vance, in de rangorde van existentiële dreigingen voor de westerse beschaving, optilde boven een bloedige landoorlog op het Europese continent. “Het feit dat de toespraak van vicepresident J.D. Vance aankwam als een ernstige schok, toont hoe blind de Europese politieke klasse is geweest, in het bijzonder de Duitse”, luidt de analyse van historicus Adam Tooze van de Columbia-universiteit op zijn Substack-blog. “Vance is een provocateur met niets dan minachting voor de Europese politieke cultuur.”

Vance maakt deel uit van een nieuwe Amerikaanse elite van politici en zakenlui die zich al jaren ergeren aan Europese moralisten die Trump bekritiseren terwijl ze op militair gebied aan het Amerikaanse handje lopen.

De bedoeling van Vances “onsamenhangende woordensalade” vol drogredeneringen, stelt Tooze, is “lijnen trekken” en “antagonisme uitlokken”. “Wat Vance aankondigde, is dat rechtse Amerikanen, die hij vertegenwoordigt, niet willen betalen voor de Europese defensie als diezelfde Europeanen nationalistische en conservatieve meningen zoals de zijne censureren en uitsluiten.” Of, zoals Vance zelf verduidelijkte op het CPAC-podium: “Vriendschap is gebaseerd op gedeelde waarden. Als je zo bang bent van je eigen mensen dat je hen de mond snoert, heb je geen gedeelde waarden.”


Wolfonderhandelaars

Terwijl Vance zijn afkeer voor de oude Europese heersende klasse ideologisch inkleedt, lijkt die van president Donald Trump vooral een gestaag opgestapelde hoop van persoonlijke grieven.

Trump kijkt naar Europa “als een continent dat heeft geprofiteerd van de VS op het gebied van handel en investeringen”, zegt Ian Lesser, voormalig adviseur van de Democratische president Bill Clinton en fellow bij de denktank German Marshall Fund. De Oekraïense president Volodymyr Zelensky benadert hij niet als een partner, maar als een zeur die hij – in lijn met de Russische propaganda – afschildert als de aanstichter van de oorlog, een oorlog die voor Trump niet eens hoeft te eindigen met een Russische nederlaag.

In ruil voor Amerikaanse militaire steun wil Trump van de Oekraïners 500 miljard dollar aan kostbare mineralen, gaf hij te kennen. Nadat Zelenski hem had verweten in een “Russische desinformatiebubbel” te leven, noemde Trump hem een “dictator zonder verkiezingen” die “beter snel kan zijn of hij zal geen land overhouden”. Terwijl hij met de Oekraïense president verhitte ruzies uitvecht op sociale media, neemt Trump van de Russische president Poetin diplomatieke agendapunten over.

Zo zijn zowel de Oekraïners als hun Europese bondgenoten aan de zijlijn beland van de gesprekken over hun eigen toekomst. Amerikaanse gezanten praten intussen over het weggeven van Oekraïens territorium en gooien troefkaarten bij de onderhandelingen al bij voorbaat weg, zonder daar enig strategisch voordeel voor terug te krijgen.

Dat is gedeeltelijk te verklaren door het amateurisme van een regering waar een straffe onderhandelaar lijken belangrijker is dan er ook een te zijn. Maar een ander deel van wat we nu zien, is terug te brengen tot “het afkalvende belang van Europa in het Amerikaanse strategische denken”, zegt Lesser. Al onder vorige regeringen hebben de VS een wending ingezet. “De Asia First-gedachte is zeer krachtig. Rusland is, vanuit Amerikaans perspectief, in zekere zin een regionaal probleem.”

De regering-Trump gaat verder op het ingeslagen pad, met meer haast en minder respect. Dat ze daarbij diplomatie vervangt door trolling, is geen unieke aanpak, bemerkt Ishaan Tharoor, columnist bij de Washington Post. Enkele jaren geleden liet ook een deel van het Chinese diplomatieke corps alle etiquette achterwege. Gedreven door een opleving van nationalisme aan het thuisfront, begonnen die gezanten hun buitenlandse evenknieën af te fakkelen als hypocriet, dom, moreel verdacht of gewoon “dolle honden”.

Tharoor: “Hun sarcasme en woede waren die van een zelfverzekerde Aziatische grootmacht die zich wilde laten gelden op het wereldtoneel en minder tolerant was voor buitenlandse berispingen en moralisme. Die diplomaten werden ‘wolf warriors’ genoemd.”

Amerika heeft sinds de terugkeer van Trump zijn eigen wolf warriors, aldus Tharoor. “Net als de Chinezen die zich verzetten tegen vermeende complotten om de Chinese invloed te ondermijnen, vinden zij dat de VS oneerlijk zijn behandeld door andere mogendheden en dat ze moeten krijgen wat hun toekomt, zelfs als dat betekent dat ze hun vrienden op stang jagen.”


Uitgekleed aan tafel

De gevolgen van die nieuwe Amerikaanse opstelling kunnen voor Europa snel voelbaar worden. Lesser: “De onderhandelingen zullen helemaal draaien rond president Trump en president Poetin en hun instincten en voorkeuren. Die worden ook weerspiegeld door hun adviseurs. Ik zie geen equivalent aan de Amerikaanse kant voor (de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergej, red.) Lavrov, noch qua ervaring, noch qua meedogenloosheid.”

Zowel Oekraïne als de Europese veiligheidsstructuren kunnen uitgekleed worden aan de onderhandelingstafel. Schaars zijn de analisten die erop vertrouwen dat de dreiging van een nieuw conflict straks van tafel is. “Ik denk dat de regering-Trump bereid is om de voetafdruk van de Amerikaanse conventionele strijdkrachten in Europa fors te verminderen”, zegt Lesser. “Zou ze de VS kunnen terugtrekken uit de Navo? Dat is niet onvoorstelbaar, al acht ik het nog steeds zeer onwaarschijnlijk.”

Als Trump Poetin een hap uit het Oekraïense grondgebied laat nemen zonder navenante gevolgen, dreigt de wereldorde die we kennen sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog te verkruimelen. “De centrale norm van die orde, die is opgebouwd door de VS in de 20ste en 21ste eeuw”, schrijft Hal Brands, historicus bij het American Enterprise Institute in een opiniebijdrage voor Bloomberg, “is het verbod om grondgebied te verwerven via dwang of geweld”. Het is een norm die China en Rusland al op de proef hebben gesteld. “Nu lijkt een Amerikaanse president zich daarbij aan te sluiten.”

Trump dreigt niet alleen annexaties door anderen door de vingers te zien. “Hij heeft van territoriumuitbreiding een thema van zijn presidentschap gemaakt.” Vanaf het begin van zijn ambtstermijn sloeg Trump een dreigende toon aan tegen Groenland en de Denen, Panama en zelfs Canada, dat hij consequent als “51ste staat” bestempelt.

Bij zijn eedaflegging zei Trump dat de VS “zichzelf opnieuw zullen beschouwen als een groeiende natie” die “onze vlag naar nieuwe en prachtige horizonten draagt”. Het verklaart waarom Amerikaanse commentatoren vandaag graag de antieke historicus Thucydides citeren om de verhoudingen in de opdoemende nieuwe wereld te duiden. Die schreef over de brute invasie van het eiland Melos door de Atheners in de Peloponnesische oorlog: “De sterken doen wat ze kunnen, de zwakken ondergaan wat ze moeten.”


Maga-vloedgolf

De brokstukken van de onderhandelingen opvangen, is niet de enige uitdaging waar Europa straks tegenaan kijkt als Washington ons in de steek laat. Ook de mogelijke handelsoorlogen blijven zorgwekkend, net als de twisten met techmagnaten als Elon Musk over de regulering van hun platformen in Europa. Die kwestie verbond ook Vance al nadrukkelijk aan de Amerikaanse veiligheidssteun. En, schrijft Tooze: “Het visioen waarmee Vance (en Musk) de Europese elites de stuipen op het lijf hebben gejaagd, is de kans dat rechtse krachten in de VS een Maga-achtige politiek zullen ondersteunen die niet alleen landen als Italië of Hongarije aandoet, maar heel Europa overspoelt.”


Backlash

Hetzelfde visioen bracht een lange lijst Europese nationalisten deze week naar de CPAC. De Italiaanse premier Giorgia Meloni was er, net als haar Slovaakse ambtsgenoot Robert Fico, de Britse ex-premier Liz Truss, Reform UK-leider Nigel Farage en Vlaams Belang-huisideoloog Tom Vandendriessche.

“Wij willen een echte samenwerking tussen conservatieve, populistische en nationalistische krachten”, zegt hij aan de telefoon. “We kunnen inspiratie putten uit het beleid dat wordt gevoerd in de VS. De strijd tegen woke zijn ze hier al aan het voeren, terwijl wij er nog moeten aan beginnen.” En, benadrukt hij, wat in de VS beslist wordt over wat wel en niet mag op sociale media, zal doorsijpelen tot bij ons.

Behalve een Europees CPAC-evenement in het Hongarije van Trump-bondgenoot Viktor Orban, zou er ook een CPAC in Londen moeten komen, verklaarde Truss in National Harbor. Ook haar land heeft nood aan een Maga-beweging, zegt de ex-premier, die in 2022 na twee maanden al opstapte. “We hebben een deal!”, antwoordt CPAC-organisator Matt Schlapp.

Hoe hoog de Maga-vloedgolf kan worden, blijft de vraag, maar één Europees land kreeg de afgelopen dagen alvast meer dan een voorproefje. Roemenië werd door Vance niet alleen aangepakt voor de annulatie van de presidentsverkiezingen, de Trump-regering zette Roemenië ook onder druk om een reisverbod op te heffen voor de broers Andrew en Tristan Tate. Die influencers werden aangeklaagd wegens mensenhandel, seksueel wangedrag en het opzetten van een georganiseerde misdaadgroep.

De agressieve Amerikaanse pose kan tot een backlash leiden, denkt Washington Post-columnist Tharoor. “Net als in het geval van China zijn de strategische voordelen van het Amerikaanse wolf warrior-gedrag troebel.” Zowel in Europa, Canada, Mexico, als het Midden-Oosten heeft de regering-Trump na één maand traditionele bondgenoten al flink geërgerd.

Dat kan op een bepaald moment de VS schaden, gelooft Lesser. “Je kunt niet voorspellen welke crises er nog zullen opduiken en wat je dan nodig zult hebben van je bondgenoten. Als we onze bondgenootschappen en handelsrelaties ontmantelen en onze vrienden van ons vervreemden, wordt de wereld ook gevaarlijker voor de Verenigde Staten.”


DS, 22-02-2025 (Roeland Termote - Dario Van Fleteren)