Een boeiende juridische blik op de middeleeuwse inquisitie


Bernadette Demeulenaere, Inquisitie in de middeleeuwen. Veroordeeld tot de brandstapel. Sterck & De Vreese; 255 blz.


De schrijver

Bernadette Demeulenaere (Knokke, 1958) is jurist en criminoloog en promoveerde op de beslechting van consumentengeschillen. Inmiddels is ze advocaat en heeft ze als Marthe Maeren vijf legal thrillers geschreven, met een Gentse advocaat in de hoofdrol. In de ‘relithriller’ God is een vrouw uit 2012 gaat deze Frieda Degraeve met gevaar voor eigen leven op zoek naar het graf van Johanna, de legendarische vrouwelijke paus uit de negende eeuw.


De thematiek

En nu dan, als bijvangst van haar speurwerk in de bibliotheek van het Vaticaan, een boek over de geschiedenis van de middeleeuwse inquisitie. De beruchte Spaanse Inquisitie (1487-1834) en de latere Romeinse Inquisitie komen dus slechts zijdelings aan de orde: Demeulenaere beperkt zich goeddeels tot de zogeheten ‘pauselijke’ inquisitie uit de dertiende en veertiende eeuw.

Want ook na de bloedige kruistocht tegen de katharen in de Languedoc (1208-1229) bleek het nog lang niet te zijn gedaan met de ketterij in Europa. Dus begon paus Gregorius IX vanaf 1231 inquisiteurs te werven onder de nog jonge mobiele Orde der Predikheren (de dominicanen) en die der Minderbroeders (de franciscanen). Met als opdracht ketters te ontdekken, te vervolgen en te laten veroordelen.

Het vuile, uitvoerende beulswerk van de vaak extreem wrede doodsvonnissen liet de kerkelijke inquisitie vervolgens graag over aan de wereldlijke macht.

Juriste Demeulenaere vertelt over wat er zoal gebeurde in de verschillende fasen van zo’n proces. Zoals over hoe inquisiteurs steden en dorpen ‘visiteerden’ en de verplicht opgetrommelde bevolking met beloftes (aflaten) en dreigementen (excommunicatie) aan het klikken kregen, met welke spitsvondigheden ze mindergeletterden theologisch klem zetten en hoe ze na een pauselijke bul uit 1252 onder zeer rekkelijke juridische voorwaarden ook tortuur mochten toepassen.

Slecht voor je loopbaan was zo’n aanstelling niet: inquisiteur Jacques Fournier schopte het er in 1334 mee tot paus Benedictus XII. De voornaamste slachtoffers? Dat waren Joden, leprozen en leken, zoals begijnen. Maar ook ‘spirituele’ franciscanen, die de armoederegel erg letterlijk namen. Plus de Tempeliers, die rond 1310 op de brandstapel eindigden, al ging dat meer om hun te confisqueren rijkdom dan om hun religieuze vrijzinnigheid.


Extra boeiende passages

Niks mis met hoe Demeulenaere uit (vertaalde) pauselijke bullen en decreten citeert, maar extra interessant zijn haar verwijzingen naar literaire klassiekers. Zo blijkt de kerkjurist Gratanius (twaalfde eeuw) uit Dantes paradijs de basis te hebben gelegd voor de latere inquisitieprocedures.

Ook wist deze Gratianus het bijbelse antwoord op de brandende vraag of een ketterse bisschop en zijn familie postuum geëxcommuniceerd en dus onteigend konden worden. Daarnaast krijgen we achtergrondinformatie bij Umberto Eco’s De naam van de roos en Montaillou van Emmanuel Le Roy Ladurie. Met als toetje een commentaar op de befaamde monoloog uit Dostojevki’s De gebroeders Karamazov, waarin de grootinquisiteur van Sevilla zich probeert vrij te pleiten tegenover een zwijgende Jezus.


Centrale zin

Uitspraak uit 1317 van paus Johannes XXII tijdens een proces tegen ‘radicale’ franciscanen: ‘Armoede is goed, kuisheid is belangrijker, maar gehoorzaamheid is het belangrijkst.’


Redenen om dit boek niet te lezen

U begrijpt: dit is geen vreedzaam verhaal, geknipt voor de komende kerst, al zijn de dagen er donker genoeg voor. Ook zijn niet alle zijsprongen even interessant, zoals een afgeserveerde hypothese uit 1888, dat Hadewijch een Brusselse begijn zou zijn geweest. En is Demeulenaere dankzij Wikipedia ook al zo thuis in het Grieks en het Russisch, dat ze weet dat Dostojevski’s verwijzing naar de diabolos uit Matteüs 4 niet over de duivel gaat?


Redenen om dit boek wel te lezen

Hoewel dus niet altijd even overtuigend en deskundig: Demeulenaers juridische insteek levert een boeiend boek op. Bang voor onleesbaar juristenjargon hoeft u niet te zijn: hier is een vaardig thrillerschrijver aan het woord, die weet hoe ze een lezer naar de volgende bladzijde krijgt. Bovendien wijst ze met haar diepe wantrouwen tegen religieus machtsmisbruik en gelijkhebberij op het immense belang van verdraagzaamheid. Wordt het toch nog een beetje Kerstmis.


Blog Trouw, 18-12-2024 (Marijke Laurense)