De les van een dode eekhoorn die meer waard is dan een multinational: maak van escapisme geen levensdoel


De Duitse romantiek is terug, stelt Harold Polis vast.Individuele emoties worden planetair uitgebuit, met sociale media als gangmakers. Kunnen we nog aan het narcisme ontsnappen?


Cultuur is een eenvoudig spel. Honderd-en-een samenlevingen proberen elkaar eeuwenlang de loef af te steken en op het eind dreigen de Duitsers te winnen. Zou er echt nog iemand rondlopen die denkt dat de Franse of Schotse verlichting ons rolmodel voor de toekomst levert? Rome, iemand? Athene? Jeruzalem? Nee hoor, net als in de 19de eeuw is de Duitse romantiek weer het laken naar zich toe aan het trekken. Daar zijn ze weer.

Alleen wat we subjectief ervaren, wordt nog als echt aanvaard. Onze wereld draait rond emotie, spontaniteit, een vederlichte vorm van introspectie en creativiteit, dat afschuwwekkende concept waarmee zowel boekhouders, overschatte restaurants en zondagsdichters zichzelf verantwoorden. Wat we voelen, is belangrijker dan wat we weten. Sociale media en de alomvattende digitalisering van de laatste dertig jaar hebben die planetaire exploitatie van individuele emoties mogelijk gemaakt. De Duitse romantiek leeft en vormt de basis van een extreem profitabel bedrijfsmodel. Online navelstaren levert veel meer op dan pakweg de productie van Duitse kwaliteitswagens. Als Friedrich Schiller, Johann Gottlieb Fichte en Johann Gottfried Herder uit de dood zouden opstaan en hun intellectuele rechten zouden opeisen, dan zouden ze terstond machtiger zijn dan Mark Zuckerberg en Elon Musk samen.


Meme-munt

Onze werkelijkheid wordt gek, gekker, gekst en speelt zich af op anonieme plekken. Bijvoorbeeld in het New Yorkse appartement van Mark Longo, de eigenaar van Peanut de eekhoorn. Longo bouwde rond Peanut een instagramaccount op, tot de eekhoorn dit najaar na een klacht werd geconfisqueerd door de stedelijke dierenbescherming. Tijdens zijn arrestatie beet Peanut een ambtenaar. Daarmee tekende de eekhoorn zijn doodvonnis. De euthanasie van Peanut ontketende op sociale media een storm van protest. Er werd ook een meme-munt ontworpen: de PNUT. Vanaf het moment dat de digitale munt werd verhandeld op het platform Binance ging de beurswaarde door het dak. De meme-munt werd in november meer dan een miljard dollar waard. Ter vergelijking: de Belgische midcap Barco, een producent van displaytechnologie, heeft een beurskapitalisatie van ongeveer een miljard euro. De virtuele nagedachtenis van een eekhoorn is waardevoller dan een bedrijf dat 3.300 mensen tewerkstelt.


Trump van de pampa

De industriële exploitatie van emoties is lucratiever naarmate de klanten ongeremd dommer worden. Als de sirenenzang van de Duitse romantici weerklinkt, neemt ook de politieke irrationaliteit toe. Een interessant voorbeeld is de Argentijnse president Javier Milei, bijgenaamd de ‘Trump van de pampa’. Na jaren van galopperende inflatie heeft hij de ontwaarding van de Argentijnse economie afgeremd, onder meer door massale ontslagen bij de overheid. Hij verkoopt het als een overwinning van het neoliberale kookboek en krijgt daarvoor een zekere erkenning, ook in Europa.

Behalve vuil spelende voetballers, cornedbeef en soja heeft Argentinië weinig exportproducten. Niemand leest nog het hoogdravende proza van Jorge Louis Borges. Het land is al decennialang een economisch kerkhof. De massale corruptie maakt van sociale mobiliteit een grap. Het zijn vooral mensen zonder geld die Milei aan het bewind hebben gebracht. Zij hebben niets te verliezen. Het terugdringen van inflatie is in die omstandigheden uiteraard noodzakelijk en lijkt neoliberale dogma’s te bevestigen. Er gaat minder aandacht uit naar het feit dat Argentinië zich verstopt achter een vaste wisselkoers. Milei beoefent eigenlijk nationalisme met economische middelen.

Milei leeft samen met vier gekloonde Britse mastiffs, reusachtige honden van een kilo of zeventig. Elke hond draagt de naam van een econoom. Met Rothbard praat Milei over economisch beleid – die is vernoemd naar anarchokapitalist Murray Rothbard. Er zit Zuid-Amerikaanse operette in Mileis performance, maar evenzeer de diepgewortelde filosofische overtuiging dat een flinke dosis irrationaliteit oké is. Je kunt onmogelijk alles plannen. Wie het tegendeel beweert, beknot de vrijheid die noodzakelijk is om een leven op te bouwen. Rothbard ontwikkelde een extreme afkeer van planning, omdat de bevolking dan meer zou verwachten van de overheid. Meer verwachtingen leiden tot meer ambtenaren, vergaderingen, ministeries en koffiezetapparaten. Een opgeblazen overheidsapparaat is de grootste bedreiging van de vrijheid die nodig is om welvaart op te bouwen. Ook vrouwenrechten of de emancipatie van minderheidsgroepen zijn verwerpelijk, omdat ze een grotere overheid vereisen. Die absurde paleo-reactionaire standpunten duiken uiteraard ook op in het geraaskal van Milei, een man die zijn gedragsstoornis tot rolmodel verheft. Met dank aan sociale media (en de Duitse romantiek).


Oude zak

“Onze toenemende afhankelijkheid van technologie die niemand echt lijkt te begrijpen of te controleren, heeft voor machteloosheid en slachtofferschap gezorgd. We vinden het steeds moeilijker om samenhang, duurzaamheid en connectie met de wereld rondom ons te bereiken. Relaties met anderen zijn fragiel. Spullen zijn gemaakt om te gebruiken en weg te gooien. De werkelijkheid wordt ervaren als een onstabiele omgeving vol flikkerende beelden.”

Die paragraaf had vandaag in Buenos Aires of bij ons om de hoek geschreven kunnen zijn, maar hij komt uit een tekst van de populaire Amerikaanse historicus Christopher Lasch uit 1990. Lasch beukte zijn hele leven lang frontaal in op het narcisme van de Amerikaanse samenleving. De Amerikanen hebben zich de Duitse romantiek cultureel toegeëigend – en toen is het misgelopen. De Amerikaanse soft power is een eigenlijk een gepimpte versie van het Duitse origineel: mensen gaan op de vlucht voor zichzelf, verliezen zich in nonsens en zoeken hun heil in duisternis en domheid. Toen ik lang geleden voor het eerst de klassieker van Lasch las, The culture of narcissism, dacht ik: waar maakt die oude zak eigenlijk een probleem van? Nu ik zelf een oude zak ben, begrijp ik iets beter waarom het niet slim is om van escapisme een levensdoel te maken.

Tot mijn schande beken ik mij tot het morele realisme waarover Lasch schreef. Je moet leren omgaan met de beperkingen van je macht en je vrijheid. Concreet betekent dit dat je een weg vooruit moet zoeken in een wereld die tegelijkertijd objectiever én abnormaler lijkt te worden. Technologische innovatie geeft de onterechte indruk dat ze menselijke fouten en emoties zal uitsluiten. Het tegendeel is waar: beide versterken elkaar. De Franse filosoof Henri Bergson noemde die dynamiek “de wet van de dubbele waanzin” en probeerde begin jaren 30 van vorige eeuw te beschrijven hoe je daarmee moest omgaan. Vermijd om je op te sluiten in mythes en zelfbegoocheling. Blijf nieuwe woorden uitvinden om met verandering om te gaan. Gebruik je verstand en heb lief. Waarom proberen we dat eens niet? De Duitsers verdienen het om nog een keer dik te verliezen.

DS, 14-12-2024 (Harold Polis)