Eenzaamheid, een politiek wapen

Noreena Herz, De eenzame eeuw, Het Spectrum, 2020.


Eenzaamheid is niet alleen een kwestie van de smartphone als beste vriend, ze laat zich ook voelen in het stemhokje. Met dank aan het smerige spelletje dat populisten ermee spelen.


Witte vacht. Roze neus. Staartje. De muis is drie maanden oud. Ze zit al vier weken in een kooi, in gedwongen isolement. Maar vandaag krijgt ze bezoek. Een nieuwe muis komt de kooi binnen, ‘onze muis’ taxeert ze – er is ‘een initieel patroon van verkennende activiteit’, zoals de onderzoekers het zullen noemen. Dan maakt de muis plots een verrassende beweging. Ze staat op haar achterpoten, zwiept met haar staart en geeft de indringer vol agressie een knauw, terwijl ze haar tegen de grond werkt.

Het gevecht dat volgt – brutaal en simpelweg uitgelokt door de komst van een andere muis – wordt opgenomen door de onderzoekers. Ze hebben het al eerder zien gebeuren. Zo gaat het bijna altijd: hoe langer een muis in afzondering zit, hoe agressiever ze wordt tegen de nieuwkomer.

Geldt die muizenwaarheid ook voor mensen? Zou het kunnen dat eenzaamheid niet alleen een effect heeft op onze mentale en lichamelijke gezondheid, maar dat ze de wereld ook agressiever, bozer maakt? En als dat zo is, wat zijn de gevolgen voor een maatschappij en een democratie?


Beulen en slachtoffers

Op zo’n tien dagen van de Amerikaanse presidentsverkiezingen is het onderzoek naar het verband tussen eenzaamheid en stemgedrag nooit prangender geweest. Eenzaamheid zal onvermijdelijk nog toenemen: we zitten in de tweede golf van covid-19, onze sociale contacten worden drastisch beperkt. Dat zal niet alleen een impact hebben op oudere mensen. Een Britse studie toonde aan dat liefst een op de vier Britse volwassenen zich eenzaam voelde tijdens de lockdown, met voorop de leeftijdscategorie tussen 18 en 29 jaar en mensen met lage lonen.

Hannah Arendt, een van de grootste denkers van de 20ste eeuw, schreef als eerste over het verband tussen eenzaamheid en onverdraagzaamheid. Arendt vluchtte in 1933 als jonge Joodse uit Duitsland. Na de oorlog ging ze onderzoeken waarom het land was afgegleden naar barbaarsheid. In 1951 publiceerde ze Totalitarisme, een breed opgezet boek over de opkomst van antisemitisme, de rol van propaganda en de versmelting van racisme en bureaucratie in het imperialisme. Aan het eind heeft ze het over een verrassende factor: eenzaamheid.

Wie getypeerd wordt door ‘isolement en een gebrek aan normale sociale relaties,’ schrijft Arendt, ‘herontdekt zijn levensdoel en zijn zelfrespect door zich over te geven aan ideologie’. Eenzaamheid, of ‘de ervaring helemaal geen deel uit te maken van de wereld,’ schrijft Arendt, ‘is de essentie van een totalitair bewind (...), wat beulen en slachtoffers klaarstoomt’.

We leven duidelijk niet in het Duitsland van de jaren 30, maar het is een waarschuwing van de geschiedenis die we niet mogen negeren. Want zelfs voor het coronavirus toesloeg, was eenzaamheid op weg een van de bepalende emoties van de 21ste eeuw te worden. Meer nog, het is een fenomeen dat rechts-populistische leiders en extremistische bewegingen aan de rand van de democratie de voorbije jaren politiek hebben gerecupereerd. Het is de verbindende factor tussen de spoorwegarbeider Terry uit Tennessee, de jonge Parijse bakker Eric en de kleine ondernemer Giorgio uit Milaan, om maar een paar verhalen te noemen die ik hoorde tijdens mijn onderzoek naar het fenomeen. Ieder van hen is van plan om bij de volgende nationale verkiezingen te stemmen voor de belangrijkste rechts-populistische kandidaat. En ieder van hen is eenzaam.


Minister van Eenzaamheid

Eenzaamheid wordt traditioneel beschreven in termen die behoren tot het individu: een gebrek aan gezelschap, liefde en intimiteit, het gevoel steun van vrienden te missen. Nog voor de pandemie heeft recent onderzoek uitgewezen dat drie op de vijf volwassen Amerikanen zichzelf als eenzaam beschouwen, terwijl twee derde van de Duitsers eenzaamheid een ernstig probleem vindt. In het Verenigd Koninkrijk, waar de toestand zo ernstig is dat in 2018 een minister van Eenzaamheid werd aangesteld, gaf een op de acht Britten in 2019 toe dat hij niet eens één vriend had waarop hij kon rekenen – vijf jaar eerder was dat nog een op de tien.

Onze smartphones zijn duidelijk een deel van het probleem. Niet alleen omdat we – voortdurend verbonden en voortdurend afgeleid als we zijn – fysiek bij elkaar zijn maar ons toch alleen voelen, maar ook omdat de onophoudelijke lokroep van sociale media leidt tot steeds meer blootstelling aan vitriool en misbruik, vooral bij jonge mensen. In het VK heeft 65 procent van de jongeren ervaring met cyberpesten. In een reeks recente experimenten moesten studenten hun socialemediagebruik beperken. Het resultaat is niet verrassend: ze voelden zich beduidend minder eenzaam.

Er zijn nog andere factoren. De massale trek naar de stad heeft geleid tot stedelingen die hun buren niet kennen en zich niet verankerd voelen in hun buurt. Tegelijk voelt een groeiend aantal plattelandsbewoners zich geïsoleerd, omdat hun netwerk van familie en vrienden zich heeft verspreid of zelfs is uiteengevallen.

En dan is er wat we het neoliberale gedachtegoed zouden kunnen noemen: dat we onszelf al veertig jaar zien als tegenstanders in plaats van als medestanders, als nemers in plaats van gevers, als ondernemers in plaats van helpers. Dat heeft sowieso een invloed op de samenleving. Een recente peiling bij 46.000 deelnemers over de hele wereld wees uit dat individualistische samenlevingen beduidend eenzamer zijn dan collectivistische.

Maar als je eenzaamheid alleen uitdrukt als de mate waarin we ons verbonden voelen met onze vrienden, buren en collega’s, riskeer je blind te blijven voor andere, ernstige vormen ervan. Eenzaamheid is zowel politiek als persoonlijk, zowel economisch als sociaal. Het gaat ook over zich afgesloten voelen van zijn medeburgers en politieke leiders, van zijn werk en werkgever.

In een wereld die wordt bepaald door globalisering, automatisatie, besparingen en het coronavirus en de bijbehorende economische malaise, betekent eenzaamheid ook dat iemand zich uitgesloten voelt van de groei van de samenleving, dat hij zich niet gesteund voelt, machteloos, onzichtbaar en stemloos. Die combinatie van persoonlijk en politiek isolement kan niet alleen verklaren waarom de graad van eenzaamheid wereldwijd zo hoog is, maar ook waarom eenzaamheid en politiek de laatste jaren zo nauw met elkaar verbonden zijn geraakt.


Een zee van petjes

In 1992 al zagen onderzoekers een verband tussen sociale afzondering en stemmen voor het uiterst rechtse Front National van Jean-Marie Le Pen in Frankrijk. In een enquête van het Center for the Study of Elections and Democracy in 2016, aan de overkant van de Atlantische Oceaan, gaven Trump-kiezers aan dat ze beduidend minder dichte vrienden en minder kennissen hadden dan de aanhangers van Hillary Clinton en Bernie Sanders.

Ook toen ik overal ter wereld sprak met mensen die uiterst rechts stemden, was isolement een terugkerend thema. Eric uit Parijs vertelde over de eenzaamheid van het stadsleven en over het plezier dat hij vond in de woensdagse bijeenkomsten van het Rassemblement National (RN, de opvolger van het Front National), in achteraf samen iets gaan drinken, in samen posters en folders uitdelen. Hij had andere politieke partijen geprobeerd op zijn weg richting Le Pen, ook de links-populistische, maar vond de gemeenschap van RN erg gastvrij.

Giorgio in Milaan vertelde hoe dankbaar hij de Lega is, de partij van Matteo Salvini, voor de etentjes en de feestjes waaraan hij steeds vaker deelnam: ‘Ze heten comités en het zijn een soort bijeenkomsten van partijleden. Ze zijn eigenlijk heel fijn. Je leert er veel mensen kennen.’

Denk maar aan het succes van Donald Trumps verkiezingsrally’s in 2016, en je begrijpt waarom hij ze per se ook wilde organiseren voor zijn huidige campagne. De mensenzee in het rood, met allemaal dezelfde Make America Great Again-petjes, -badges en -T-shirts: het zijn massabijeenkomsten die mensen het gevoel geven dat ze deel uitmaken van iets groters. Ze geven een gevoel van identificatie, een soort verwantschap dat veel van zijn aanhangers steeds moeilijk elders vinden.

Salvini hanteert een soortgelijke tactiek in Italië, door vertrouwde woorden te gebruiken als mamma, papà en amici. Het is een cynische manier om een familie te vormen, maar het werkt. Hetzelfde geldt voor de bijeenkomsten van Vlaams Belang: binnen worden toespraken gegeven tegen immigratie, buiten zijn er springkastelen en worden gezichtjes geschminkt.


Vergeten mannen

Maar de focus op een soort stamgevoel volstaat niet om te verklaren waarom rechts-populisten zo populair zijn bij wie zich niet langer verbonden voelt door de traditionele factoren. Het succes zit ’m ook hierin: ze spelen in op het gevoel van uitsluiting en buiten de maatschappij vallen dat veel burgers de jongste jaren hebben ervaren, een gevoel niet gehoord te worden, in de steek gelaten zelfs, door wie de politieke en economische macht uitmaakt. Denk aan Trumps belofte dat ‘de vergeten mannen en vrouwen van dit land niet langer vergeten zullen worden’, of Marine Le Pens eed om het op te nemen voor ‘een vergeten Frankrijk, een Frankrijk dat in de steek is gelaten door een zelfverklaarde elite’.

‘Het economische systeem is oneerlijk’, vertelde Eric. ‘Het volstaat niet om hard te werken, je moet extra hard werken. Gewoon goed zijn is niet genoeg. Je moet supergoed zijn en de juiste mensen kennen, anders verdien je niet genoeg om van te leven.’

Spoorwegarbeider Terry voelde zich ook aan de kant geschoven. De vader van acht uit Oost-Tennessee, met twintig jaar dienst bij de spoorwegen, leefde nu ‘van loonbriefje naar loonbriefje’, weg is ‘het goeie leventje’ dat hij vroeger leidde. Net als veel andere spoorwegarbeiders met wie ik sprak, geloofde hij dat Trump naar hen luisterde en ‘dat hij voor zijn mensen zou zorgen’. De vorige politieke leiders hadden hun verzuchtingen in de wind geslagen, vond hij.

Het is niet echt een verrassing dat vorsers ‘verwaarlozing’ als motief zien terugkeren in hun onderzoek naar uiterst rechtse bolwerken in Frankrijk en Duitsland. Dat de traditionele linkse partijen zijn mislukt, is te wijten aan het feit dat velen hen niet langer zien als de partijen die zich bekommeren om wie ‘vergeten’ en ‘verwaarloosd’ is.


Wij zijn het volk

Eenzaamheid heeft nog een ander effect: het verandert hoe we de wereld rondom ons zien. Het Londense King’s College vroeg in 2019 aan 2.000 achttienjarigen om te beschrijven hoe aangenaam ze hun buurt vonden. Hun broers en zussen die op hetzelfde adres woonden, kregen dezelfde vraag. Kort samengevat: de broers en zussen die zich eenzamer voelden, vonden hun buurt minder aangenaam, minder verbonden en minder betrouwbaar dan hun broer of zus die zich minder eenzaam voelde.

Wie eenzaam is, vindt de wereld een bedreigende, vijandige plek. Rechts-populisten maken dankbaar gebruik van dat angstgevoel. Hun focus op ‘erbij horen’ gaat altijd gepaard met een duidelijke boodschap over wie niet welkom is. Denk aan de duizenden Trump-fans die tijdens de rally’s ‘Build the wall!’ riepen – ‘Bouw die muur aan de Mexicaanse grens!’ Of aan de betogingen van de Duitse AfD, waarbij aanhangers door ‘Wij zijn het volk!’ te roepen akelig duidelijk maken wie het volk is en wie niet.

Daar en dan spelen de populisten op de lelijkste manier in op eenzaamheid en isolement, op de manier die de meeste tweedracht zaait. Door hun aanhangers nog meer het gevoel te geven dat ze in de steek gelaten en aan de kant geschoven zijn, en te benadrukken dat de politiek anderen bevoordeelt – meestal immigranten, soms gewoon mensen met een andere kleur of geloof – maken ze de mensen bang. Ze verhitten de gemoederen, zaaien angst en een gevoel van onveiligheid. Door in te spelen op verschillen in afkomst en godsdienst, oogsten ze getrouwheid en steun.

In 2020 voegden die politieke leiders een nieuw ingrediënt toe aan hun populistische brouwsel. Toen de coronapandemie uitbrak, grepen sommige van hen die al snel aan om raciale, etnische en religieuze verschillen nog uit te vergroten. Wie anders was, schilderden ze af als des duivels, en wel met een nieuw argument: het leven was mooi, tot die buitenlanders ons kwamen besmetten met een dodelijk virus.

Lega-aanhanger Giorgio had die boodschap over vijandige volkeren duidelijk begrepen. ‘De overheid heeft haar eigen burgers op de tweede plaats gezet, na de immigranten die naar hier komen vanuit Afrika’, vertelde hij me. ‘Die mensen komen hier op vakantie, terwijl zoveel geboren Italianen hier op het veld moeten werken zonder sociale bescherming.’

Trumpfan Terry ging tekeer tegen ‘mensen die het recht niet hebben hier te zijn, die voordelen, geld en jobs afpakken van de mensen die voor ons land gevochten hebben.’


De muis uitlokken

Net als de samenzweringstheorieën over corona zijn ook die feiten niet juist. 80 procent van al wie zonder sociale bescherming op de Italiaanse akkers werkt, is een immigrant. In de VS genieten veteranen veel meer voordelen dan vluchtelingen. Maar zulke verhalen zijn heel aanlokkelijk voor wie zich in de steek gelaten, alleen en vergeten voelt, voor wie niet langer verbonden is met andere burgers of zijn land, voor wie zijn land al sneller als beangstigend en vijandig ziet, voor wie vatbaarder is voor samenzweringstheorieën – dat laatste geldt, volgens recent onderzoek, voor wie zich uitgesloten of verstoten voelt.

Het Europees Sociaal Onderzoek probeert de mening van Europeanen in kaart te brengen met een zeer uitgebreide vragenlijst. Een recente analyse van meer dan 30.000 respondenten wees uit dat de meest rabiate tegenstanders van immigratie niet worden gekenmerkt door hun leeftijd, afkomst of beroep, maar wel door financiële onzekerheid, een gebrek aan vertrouwen in hun medeburgers en regering en, belangrijk, sociaal isolement.

Ja, wereldwijd hebben sommige rechts-populisten de afgelopen maanden een slechte beurt gemaakt, de Duitse AfD voorop. Maar het is dwaas te denken dat hun invloed nu in vrije val is. De omstandigheden waarin ze groot geworden zijn, zijn niet fundamenteel veranderd. De pandemie heeft de sociale ontwrichting en het isolement alleen maar erger gemaakt, op veel plekken heeft ze de verschillen nog uitvergroot. Eenzaamheid en stemgedrag zullen nog nauw met elkaar verbonden blijven.

In 2016 gaf Trump de eenzamen het gevoel dat ze gezien en gehoord werden. Hij erkende hun angsten en hun gevoel in de steek gelaten te zijn, en beweerde dat alleen hij hen begreep en om hen gaf. In de huidige campagne zet hij daar extra op in. ‘We zijn één grote, nationale familie,’ zei hij op de Republikeinse Conventie, ‘en we zullen elkaar altijd beschermen, van elkaar houden en voor elkaar zorgen.’ Maar hij waarschuwde ook dat ‘alles wat we bereikt hebben in gevaar is’ – door buitenstaanders, door misdaad, door ‘fakenieuws’.

Die strategie heeft één doel: de muis uitlokken om uit te halen. Als Joe Biden er niet in slaagt dat narratief om te keren en eenzaam Amerika mee te krijgen – vooral in het centrum van het land, waar de eenzaamheid acuut is – dan zouden in november de eenzamen weleens kunnen beslissen wie zij tot winnaar kronen.

Noreena Hertz, hoogleraar aan University College London, is een Britse econome en auteur.

DS, 24-10-2020 ( © 2020 The Financial Times Ltd.)