De wet overtreden helpt wel


Burgerlijke ongehoorzaamheid is efficiënt om een thema op de politieke agenda te krijgen, schrijft Tom Naegels. Het probleem is dat sommige thema’s al veertig jaar op die agenda staan.


In de winter van vorig jaar, toen het verzet van de gele hesjes in Frankrijk zijn kookpunt bereikte, nam Mia Doornaert het voor hen op. Hoewel de protesten al meerdere malen ontaard waren in zwaar geweld, met brandstichtingen en plunderingen, noemde ze die ‘een schreeuw om respect’ (DS 13 december 2018). In de nieuwe economie was er voor mensen als de hesjes, lageropgeleide blanken uit de provincie, almaar minder plaats, analyseerde ze. Cultureel raakten ze gemarginaliseerd. Als ze klaagden over migratie, werden ze racisten genoemd. Natuurlijk keurde haar column het geweld niet goed –in een halve zin, middenin, werd het ‘onaanvaardbaar’ genoemd – maar als je de context in acht neemt, zo was de boodschap, dan snap je toch dat er al eens een Tesla in de fik gaat?

Daarom was het zo’n verrassing om diezelfde Doornaert deze week te keer te zien gaan tegen de klimaatactivisten van Extinction Rebellion (DS 17 oktober), die toch een veel minder verregaande vorm van burgerlijke ongehoorzaamheid hadden toegepast. Nu plaatste ze zich op een strikt legalistische lijn: wie denkt de wet te mogen overtreden om een politiek punt te maken, die helpt de maatschappij naar de haaien. Dat soort mensen voert ons naar het ‘ecodespotisme’, vergelijkbaar met de terreur van Robespierre, of die van de bolsjewieken! En het Brusselse politiekorps (anders dan het Parijse, wellicht) was al zo overbelast. Nee, stelde ze vast: deze ‘klimaatridders’ hadden, anders dan de hesjes, hun éigen ruiten ingegooid. ‘Dat zal het klimaatthema niet populairder maken. Een democratisch draagvlak scheppen doe je niet door diezelfde democratie te ondermijnen.’


Water aan de lippen

Het is een tegenstrijdigheid die je wel vaker ziet bij politiek bevlogen mensen. Zowel links als rechts heeft in het verleden al vaker voor de wetsovertredende, al dan niet gewelddadige weg gekozen, en telkens zie je dat dat door fellow travellers in de elite geduid wordt als een weliswaar spijtige, maar au fond begrijpelijke radicalisering, terwijl de tegenstanders hun handen in de lucht gooien: ‘Jullie accepteren de democratische spelregels niet!’

Maar het werkt wel. Dat klinkt contra-intuïtief: de consensus wil inderdaad dat geweld of schermutselingen met de politie de goegemeente afschrikken, waardoor je boodschap aan kracht verliest. Maar dat is niet (altijd) zo. Als de omstandigheden juist zitten, kun je wel degelijk een draagvlak creëren door de spelregels aan je laars te lappen.

De hesjes zijn daarvan het beste voorbeeld. Ondanks het agressieve en anti-elitaire karakter van het protest, is het opvallend snel opgepikt door elites. Over heel Europa hebben partijen, die sowieso niet warm liepen voor de klimaatverandering, het aangegrepen om het ecologische momentum te breken. De hesjes werden in één adem genoemd met de Brexit, Trump, Salvini – een mondiale beweging waarmee terdege rekening moest worden gehouden. Zelfs linkse partijen, die voorstander waren van een doortastende klimaatpolitiek, durfden zich niet tegen hen te keren. Niemand zei: ‘Sorry, maar wie geweld gebruikt, diskwalificeert zich.’ Integendeel: dat geweld werd gezien als een bewijs van hoezeer het water ‘de gewone man’ aan de lippen stond. Het is omdat die verdomde elites niet willen luisteren, dat ze wel de Champs Elysées aan diggelen moeten slaan!

Dat laatste is natuurlijk ook het argument van Extinction Rebellion: het water staat ons aan de lippen, de elites luisteren niet, dus moeten we hen daartoe verplichten. Onder ecologisten is (geweldloze) burgerlijke ongehoorzaamheid al lang een beproefde tactiek, al minstens sinds activisten van Greenpeace zich in de jaren 80 vastklonken aan boorplatformen, of met hun schepen doordrongen in de verboden zone waar nucleaire tests werden uitgevoerd. Dat heeft voor hen ook altijd goed gewerkt (en Robespierre is, toen ik laatst checkte, nog niet uit het graf herrezen): het creëert een schokeffect, dat genereert aandacht, en dan heb je – essentieel – fellow travellers nodig in de elite, journalisten of politici die de aandacht wegleiden van de wetsovertreding op zich, naar de reden waarom.

Het probleem stelt zich bij het vervolg. Als je activisme ziet als een kwestie van agendasetting, dan zijn zowel de ecologisten als de gele hesjes erg succesvol geweest. Maar als je kijkt naar het resultaat – wordt het probleem opgelost dat ze opgelost willen zien? – dan lijkt dat alles volkomen vruchteloos. Migratie en het klimaat staan al veertig jaar op de politieke agenda. Toch blijft het klimaat opwarmen, de migranten blijven migreren en de verliezers van de globalisering blijven verliezen van de globalisering.


Nakend onheil

Het is daar dat de potentiële bedreiging voor de democratie schuilt. Niet in die occasionele uitbarsting van geweld, of in de georganiseerde, geritualiseerde, gemediatiseerde arrestatie. Wel in de desillusie dat niets helpt, dat niemand de urgentie snapt – dat de representatieve democratie niet meer is dan dat: een plek waar iedereen gerepresenteerd wordt. Zoals transgenders, moslims of mensen met een handicap zichzelf willen kunnen herkennen in een serie op tv, zo krijgen ook de klimaatjongeren en de verliezers van de globalisering hun plekje in het nationale gesprek. Ze krijgen aandacht in het nieuws, er zijn partijen die zich profileren op hun thema’s, en als die winnen, dan heeft hun team gewonnen. Maar verwacht niet dat er daarna écht ingrijpende maatregelen volgen die het nakende onheil afwenden. Daarvoor is het draagvlak, hoe groot ook, nooit groot genoeg.

Voor tegenstanders van zo’n radicale beleidswijziging is dat een opluchting. Het verhindert dat er een ecodespotisme ontstaat, of een tirannie van gele hesjes. Maar voor wie gelooft in de grote omvolking of de zesde massa-extinctie, staat er écht iets op het spel. De inzet voor hen is torenhoog. Ofwel wordt het klimaat gered, of het is met ons gedaan. Ofwel wordt de Europese identiteit gered, of het is met ons gedaan. Ze leven met een besef van urgentie dat haaks staat op de geleidelijkheid, het beetje bijsturen naar links of naar rechts, dat zo eigen is aan onze democratie. Dat in acht genomen, mag het een wonder heten dat ze al niet vaker, en verder, de grenzen van de wet hebben overschreden.


DS, 19-10-2019 (Tom Naegels)