Het einde van 1945


De grote droom van een rechtvaardige, vreedzame wereld, gebouwd op de ruïnes van na 1945, is grotendeels verloren gegaan. De VN maken nog maar weinig los en het Europese ideaal zit in crisis. Laten we niet vergeten waarom die droom er is gekomen, schrijft Ian Buruma.


Op 8 mei 1945, het officiële einde van de Tweede Wereldoorlog in Europa, lag een groot deel van de wereld in puin. Ook al is de kracht van de mens om te vernietigen nagenoeg grenzeloos, zijn kracht om van vooraf aan te beginnen is net zo opmerkelijk. Misschien heeft de mensheid net daardoor weten te overleven.

Aan het einde van de oorlog waren miljoenen mensen uiteraard veel te hongerig en te uitgeput om nog aan iets anders te kunnen denken dan aan in leven blijven. En toch stroomde er tezelfdertijd een golf van idealisme tussen de puinhopen, een gedeelde vastberadenheid om een meer rechtvaardige, vreedzame en veilige wereld te bouwen.

Dat is precies waarom de grote oorlogsheld, Winston Churchill, in de zomer van 1945 werd weggestemd, nog vóór Japan zich had overgegeven. De vele mannen en vrouwen hadden hun leven niet geriskeerd om nadien netjes terug te keren naar de oude dagen van klassenprivileges en sociale achterstelling. Ze wilden voor iedereen betere huisvesting, beter onderwijs en gratis gezondheidszorg.

Overal in Europa hoorde je soortgelijke eisen. Het antinazi- of antifascistische verzet was er namelijk herhaaldelijk aangevoerd geweest door linksen, of zelfs door communisten, en de conservatieven van voor de oorlog waren vaak verbrand omdat ze met de fascistische regimes hadden samengewerkt. In landen als Frankrijk, Italië en Griekenland werd er zelfs over revolutie gepraat. Die is er toen niet gekomen omdat ze noch bij de westerse geallieerden noch bij de Sovjet-Unie steun had gevonden. Stalin was al meer dan tevreden dat hij een imperium in Oost-Europa kon vestigen.

Maar zelfs iemand als Charles de Gaulle, een verzetsleider van rechts, moest in zijn eerste naoorlogse regering communisten dulden en ermee instemmen om industrieën en banken te nationaliseren. Die zwaai naar links, naar sociaaldemocratische verzorgingsstaten, zag je in heel West-Europa. Hij maakte deel uit van de consensus van 1945.


Verenigde Naties

Inmiddels vond er in Europa’s voormalige koloniën in Azië een ander soort revolutie plaats. De inheemse volkeren hadden er genoeg van om nog langer te worden bestuurd door westerse mogendheden, die zo smadelijk waren verslagen door Japan. Vietnamezen, Indonesiërs, Filipino’s, Birmezen, Indiërs en Maleisiërs, ook zij wilden allemaal hun vrijheid.

Al die verzuchtingen werden regelmatig vertolkt in de Verenigde Naties, opgericht in 1945. Ook de VN maakten, net als de droom van Europese eenheid, deel uit van de consensus van 1945. Heel even dachten nogal wat prominente mensen – Albert Einstein, om er maar een te noemen – dat vrede op de hele planeet er alleen kon komen met een wereldregering.

Aan die droom kwam snel een einde toen de Koude Oorlog de wereld in twee vijandige blokken verdeelde. Tegelijk werd de consensus van 1945, althans in het Westen, in sommige opzichten door de Koude Oorlog-politiek zelfs nog versterkt. Het communisme, dat zich nog steeds met de lauwerkrans van het antifascisme tooide, had een ruime intellectuele en emotionele aantrekkingskracht, niet alleen in de zogenoemde derde wereld, maar ook in West-Europa. De sociaaldemocratie, met haar belofte van grotere gelijkheid en kansen voor iedereen, diende als ideologisch tegengif. De meeste sociaaldemocraten waren veelal juist anticommunistisch.


Reagan en Thatcher

Nu, 70 jaar later, blijft er van de consensus van 1945 niet veel meer over. Weinig mensen lopen nog warm voor de VN. De Europese droom zit in een crisis. En de naoorlogse sociaaldemocratische verzorgingsstaat wordt elke dag een beetje meer uitgehold.

Het rottingsproces is al begonnen in de jaren 80, onder Ronald Reagan en Margaret Thatcher. Neoliberalen richtten hun pijlen op de socialezekerheidsrechten en op de gevestigde belangen van de vakbonden. Burgers, zo vonden ze, moesten zelfredzamer worden. Overheidsuitkeringen maakten iedereen lui en afhankelijk. Volgens de bekende uitspraak van Thatcher, dat er niet zoiets bestond als ‘de maatschappij’, moesten gezinnen en individuen maar voor zichzelf zorgen.

Maar net toen we allemaal blij waren met de ineenstorting van het Sovjetrijk, die andere grote 20ste-eeuwse tirannie, kreeg de consensus van 1945 nog een veel grotere klap. In 1989 zag het ernaar uit dat de grimmige erfenis van de Tweede Wereldoorlog, de slavernij van Oost-Europa, eindelijk voorbij was. En in veel opzichten was dat ook zo. Maar tegelijk met het Sovjetmodel zijn er ook veel andere dingen ten onder gegaan. De sociaaldemocratie verloor haar raison d’être als tegengif voor het communisme. Alle vormen van linkse ideologie – alles wat dus enigszins naar collectief idealisme rook – werden almaar meer als verdwaasd utopisme gezien dat linea recta naar de goelag leidde.

Het neoliberalisme vulde het vacuüm op en creëerde voor sommige mensen een enorme welvaart, maar het deed dat ten koste van het ideaal van gelijkheid dat uit de Tweede Wereldoorlog was ontstaan. De buitengewone ontvangst van Thomas Piketty’s boek Kapitaal in de 21ste eeuw bewijst hoe scherp de terugval van links wordt gevoeld.

De laatste jaren hebben er enkele andere ideologieën de kop opgestoken om de menselijke behoefte aan collectieve idealen te bevredigen. De opkomst van het rechtse populisme weerspiegelt de heropflakkerende verlangens naar zuivere nationale gemeenschappen die immigranten en minderheden buiten de deur houden. En, hoe pervers het ook moge zijn, de Amerikaanse neoconservatieven hebben een nieuwe invulling gegeven aan het internationalisme van oud-links door te proberen om met Amerikaanse militaire macht een democratische wereldorde op te leggen.

Het antwoord op die alarmerende ontwikkelingen is niet nostalgie. We kunnen niet zomaar naar het verleden terugkeren. Daarvoor zijn er veel te veel dingen veranderd. Maar het is hard nodig dat we opnieuw streven naar sociale en economische gelijkheid en internationale solidariteit. Het kan nooit meer als de consensus van 1945 worden, maar we doen er goed aan om, op deze verjaardag, onszelf eraan te herinneren waarom die consensus er destijds gekomen is.


DS, 07-05-2015 (Ian Buruma)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB