Hier vloekt men niet, Europa ziet u

Raf Jespers, 'Big brother in Europa', Leuven: Epo, 2010.


We staan er nauwelijks bij stil, maar we worden tegenwoordig gefilmd, beloerd, gemonitord, gescreend en gedatabased dat horen en zien vergaat. Het recht op privacy is een mensenrecht, maar er blijft geen spaander van heel. Dat deert niet, zegt u, u hebt toch niets te verbergen? 'Iedereen heeft iets te verbergen.'


'Privacy? Dat is iets van de twintigste eeuw.' Aan het woord is Mark Zuckerberg, het piepjonge, geniale en inmiddels schatrijke ettertje dat in 2004 de sociaalnetwerksite Facebook oprichtte. Zuckerberg doelde daarmee in eerste instantie op de motor achter het succes van zijn onderneming: de schijnbare nood die mensen hebben om al hun privégegevens, beslommeringen, voorkeuren en foto's via zijn website met de wereld te delen. Intussen weten we dat hij er nog wat anders mee bedoelde: Facebook verkoopt al die gegevens aan bedrijven, die er allerlei logaritmische software op loslaten om ze dan door te verkopen aan weer andere bedrijven, die tuk zijn op mooi afgelijnde consumentenprofielen. Facebook is voor die praktijken al herhaaldelijk op de vingers getikt, verontschuldigt zich dan telkens beleefd en probeert het even later op een andere manier opnieuw. Niet netjes.

Google is al niet veel beter. De populairste zoekrobot ter wereld houdt al uw surfgedrag maandenlang bij, achterhaalt zo wat uw interesses zijn en vuurt op basis van die gegevens gerichte onlineadvertenties op u af. Een beetje zoals onlineshops (Amazon) en echte supermarkten (Colruyt) uw koopgedrag screenen en gerichte promotie voeren.

De marketeers zijn niet de enigen die uw privéleven uitpluizen. De overheid - was dat niet de instantie die eigenlijk uw privacy hoorde te waarborgen? - kijkt ook mee. En ze doet dat niet om u een gepersonaliseerde promotiefolder toe te kunnen sturen. Ga hier maar eens aan staan: een van de geldschieters van Facebook is volgens verschillende onderzoeksjournalisten het Amerikaanse In-Q-Tel. En In-Q-Tel is, dat schrijft het zelf met zoveel woorden op zijn website, een bedrijf dat op zoek gaat naar en investeert in technologie waar de CIA zijn voordeel mee kan doen. Wat niet betekent dat de CIA achter Facebook zit, wel dat ze continu die netwerksite screent met allerlei slimme datamining-software op basis van een reeks sleutelwoorden. Zo zou de Amerikaanse inlichtingendienst uit Facebook - maar ook uit Twitter, Flickr, Amazon en tal van andere sites - gesystematiseerde inlichtingen inwinnen over politici, journalisten, academici, critici, opiniemakers, ngo's...

Only in America? Bijlange niet. Terwijl Google van Europa voortdurend kritiek krijgt omdat het uw surfgedrag monitort, gaat de Europese Unie zelf nog een stap verder: zij heeft in 2006 de beruchte 'dataretentierichtijn' uitgevaardigd, waarmee ze telecombedrijven en internetproviders wil verplichten al uw bel- en surfgegevens gedurende minstens twee jaar bij te houden, en ze vrij te geven zodra overheidsdiensten daar om vragen. Enkele Europese lidstaten hebben die richtlijn al in een nationale wet gegoten en werden prompt teruggefloten door hun hoogste rechtsinstanties. In België is die wet er nog niet, omdat België in dat opzicht altijd achterop hinkt.


Iedereen verdacht

'Op andere vlakken loopt België dan weer voorop', zegt Raf Jespers, van wie zopas het boek Big brother in Europa verscheen. 'Sinds de aanslagen van 11 september 2001 zijn, in navolging van de Amerikaanse Patriot Act, in zowat de hele westerse wereld wetten gestemd die de privacy terugschroeven. België gaat daarin bijzonder ver: met de BOM-wet van 2003, die de bijzondere opsporingsmethoden van de politiediensten regelt, verschoof de macht in het gerechtelijke onderzoek van de onderzoeksrechters naar de parketten, en werd voor het eerst officieel het geheime dossier ingevoerd. Dat betekent dat niemand nog kan achterhalen welke “bijzondere, methodes de politie gebruikt in bepaalde onderzoeken. En die bijzondere methodes zijn ook ongezien: telefoontaps, afluisterapparatuur onder je bed, brieven meelezen... Met de BIM-wet kreeg kort daarna de Staatsveiligheid meer armslag. Voeg daar de antiterrorismewet aan toe, die zo vaag is dat je eigenlijk elke activist een terrorist kunt noemen, en je krijgt een politieapparaat dat alleen nog zijn gelijke vindt in Turkije.'

Overdreven? De Orde van Vlaamse Balies besloot in maart naar het Grondwettelijk Hof te stappen om de BIM-wet aan te vechten. 'De inlichtingendiensten kunnen door die wet de fundamentele rechten en vrijheden van de burgers drastisch beknotten', zegt Jo Stevens, de voorzitter van de Orde. 'Wij vrezen dat de “bijzondere methodes, ook in strafrechtelijke onderzoeken gebruikt zullen worden.'

'Door die nieuwe wetten is iedereen verdacht', zegt Jespers. 'In de ANG-database van de federale politie zitten fiches over 1,6 miljoen Belgen. Dat is toch hallucinant? Die ANG-database is trouwens gelinkt met zowat alle soortgelijke databases in de EU.'

'Maar dat is toch een goede zaak', zegt Europarlementslid Ivo Belet (CD&V). 'Denk maar aan Fourniret. Die zat als moordenaar in de bestanden van de Franse politie, de Belgische overheid wist nergens van. Zulke dingen kunnen nu niet meer gebeuren.'

'Voor het opsporen van criminelen is die samenwerking inderdaad een zegen', zegt Jespers. 'Maar er zijn in totaal een half miljoen computerterminals van waarop al die gegevens kunnen worden geraadpleegd. Wie controleert wie daar allemaal toegang toe heeft? Toen de zangeres Yasmine overleed, bleken meteen honderden agenten haar privégegevens in de database te hebben geraadpleegd.'


Heimwee naar de BOB

De voorbije vijftien jaar heeft de technologie zo'n onwaarschijnlijke vlucht genomen dat de big-brothermaatschappij haast onvermijdelijk is geworden. Waar is de tijd toen betogingen werden vergezeld van een roedel witte R4'tjes van waaruit grijze BOB-agenten ijverig foto's zaten te trekken? Binnenkort worden vanuit een helikopter of een drone (een onbemand vliegtuigje) slimme camera's op de mensenmassa gericht. Er bestaan al camera's die gezichten in een menigte kunnen herkennen, er bestaan er zelfs die op basis van de manier waarop mensen bewegen kunnen inschatten waar iets dreigt fout te lopen.

'Bewakingscamera's zijn alomtegenwoordig', zegt Jespers. 'In tien jaar tijd is het gebruik ervan helemaal geëxplodeerd, samen met de budgetten die ervoor worden uitgetrokken. In Mechelen is burgemeester Bart Somers erg trots op zijn uitgebreide en peperdure cameranetwerk, er komen er ook steeds meer op het openbaar vervoer - zelfs op trajecten waar nooit wat gebeurt - terwijl in Groot-Brittannië, waar de steden al tien jaar vol camera's hangen, intussen duidelijk wordt dat die investering niets oplevert. Studies wijzen uit dat camerabewaking geen enkel preventief effect heeft op misdaad en geweld, en dat er nauwelijks misdrijven worden opgelost aan de hand van de opgenomen beelden.'

'In specifieke contexten kunnen bewakingscamera's wel nuttig zijn', zegt Paul De Hert, criminoloog aan de VUB. 'In parkeergarages, bijvoorbeeld, of op het openbaar vervoer in probleemwijken. Maar het klopt dat een overvloed aan camera's in de publieke ruimte weinig resultaat oplevert.'

Maar als ze dan wel een keer iets opleveren, zoals bij de moord op Joe Van Holsbeeck, dan is de investering toch terugverdiend? 'Dat is nog maar de vraag', vindt Jespers. 'Misschien is het interessanter om een deel van het budget dat naar camerabewaking gaat te investeren in preventie, bemiddelaars, onderwijs... Veiligheid is synoniem geworden met technologie, en dat is verontrustend. Op zich is technologie niet goed of slecht, maar de overheid mag de zaken niet hypothekeren door haar drang naar controle.'

'Het is inderdaad ontoelaatbaar dat er willekeurig camera's geplaatst worden', zegt De Hert. 'Maar als de plaatsing van die camera's een wettelijke basis heeft, en als de ingezette middelen evenredig zijn met het gestelde doel, dan zie ik het probleem niet. Privacy is ook geen absoluut recht. De wetgeving (2007) terzake is een stap in de goede richting. En ze werkt, zo blijkt uit de heisa over de camera's in sauna's en op de werkvloer.'


Mijn gedacht

Camerabewaking is volgens Raf Jespers maar een klein deel van het verhaal. 'Iedereen is tegenwoordig traceerbaar via zijn gsm, zijn gps, via RFID-chips (radiofrequentie-identificatie) in metroabonnementen, noem maar op. En dan hebben we het nog niet over nieuwe ontwikkelingen in de biometrie: vingerafdrukken, gezichtsherkenning, DNA... Er wordt zelfs gewerkt aan systemen die de hersenactiviteit in beelden kunnen omzetten: de gedachtecontrole is dus niet ver meer af. Dat laatste is nog sciencefiction, maar dat was biometrie tot voor enkele jaren ook.'

We worden dus overal en altijd in de gaten gehouden: waar we ons bevinden, wat onze interesses zijn, met wie we waarover mailen, het zit allemaal in databanken, het staat allemaal op servers geparkeerd. Maar leidt dat totale gebrek aan privacy niet tot een nieuwe vorm van privacy? Want als iedereen constant wordt gecontroleerd, dan wordt eigenlijk niemand gecontroleerd. 'Dat klopt gedeeltelijk', zegt Jespers. 'De sector spreekt zelf van een “digitale tsunami,: er zijn te veel gegevens om alles ook te gaan doorploegen. Een bewaker die via zestig monitors een hele stad in de gaten moet houden, die kan eigenlijk niets in de gaten houden. Daardoor gaat hij ook alleen groepen in de gaten houden die hij sowieso verdacht vindt - jongeren, allochtonen, daklozen - maar dat is weer een ander verhaal. In verband met die digitale tsunami mag je ook weer de technologie niet onderschatten: er bestaat software die alle digitale gegevens in een recordtempo kan screenen volgens bepaalde criteria. Denk maar aan Echelon, het Amerikaanse systeem dat wereldwijd miljarden e-mails, faxberichten, telefoongesprekken en internettransacties screent op bepaalde trefwoorden. Denk aan het SWIFT-schandaal, waaruit bleek dat diezelfde Amerikanen ontelbare Europese bankrekeningen en -transacties konden inkijken.'


De lobbyist beslist

'SWIFT toont inderdaad aan dat je goed moet toezien op het evenwicht tussen privacy en misdaadbestrijding', zegt Belet. 'Je zit daar op een dunne lijn. Denk ook aan de naaktscanners waarover nu zoveel debat heerst. Je moet ook altijd weten wie toezicht houdt, wie toegang heeft tot informatie, en daar moet controle op zijn.'

Jongere generaties, die zijn opgegroeid met het internet, liggen niet wakker van privacy. Ook de politiek ligt er nauwelijks van wakker: geen enkele Belgische partij rept erover in haar verkiezingsprogramma. Het zijn alleen nog enkele mensenrechtenorganisaties die weerwerk proberen te bieden. 'Het ergste is dat de nationale politiek zich verstopt achter Europa', zegt Jespers. 'En als we de EU laten begaan, dan gaat het van kwaad naar erger.'

De Europese Commissie heeft inzake 'binnenlandse' veiligheid grotendeels de kaart van de controlerende technologie getrokken. Denk maar aan de SIS-, VIS- en EURODAC-databanken. Er zijn de voorbije jaren in het kader van het veiligheidsonderzoek adviesorganen opgericht die de Europese Commissie moesten raad geven bij het opstellen van een onderzoeksprogramma naar veiligheid. 'Als je nagaat wie er in die adviesraden zetelt, dan breekt je klomp', zegt Jespers. 'In de eerste, ESRAB, zwaaiden vertegenwoordigers van de grote wapen- en technologiebedrijven de plak: onder meer BAE, AEDS en Finmeccanica. De eerste voorzitter van ESRAB was Markus Hellenthal van wapenfabrikant EADS. Bij ESRIF, de opvolger van ESRAB, zijn 660 consultants betrokken. Amper negen van hen vertegenwoordigen de civiele maatschappij, meer dan tweederde heeft banden met technologie- en wapenbedrijven. De lobbyisten hoeven niet meer te lobbyen, ze nemen gewoon de beslissingen. De gevolgen laten zich raden: het Europese budget voor veiligheidsonderzoek is in enkele jaren vertienvoudigd naar meer dan 200 miljoen euro per jaar, en bijna alle onderzoeksprojecten gaan over controletechnologie. De Europese veiligheid wordt zo helemaal gemilitariseerd. Sta me toe in dat verband van het veiligheidsindustriële complex te spreken.'


Niemand is heilig

De hamvraag blijft: in welke mate beïnvloedt deze evolutie het leven van de modale burger? Wie niets te verbergen heeft, hoeft toch niets te vrezen? 'Iedereen heeft wel iets te verbergen', zegt Jespers. 'Niemand is een heilige. En misschien is het boek dat je vandaag bij Amazon koopt onschuldig, maar wie weet vindt de overheid over tien jaar dat het misdadig is. Denk maar aan de tijd van het McCarthyisme in de VS. Enige argwaan tegenover het gezag is toch een gezonde basishouding? Waarom zouden wij de overheid, zeker de Europese, vertrouwen als zij ons duidelijk niet vertrouwt? Bovendien: privacy staat nog altijd ingeschreven als een mensenrecht in het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Het is een basisrecht, geen vodje papier. Alle maatregelen die getroffen zijn in de nasleep van 11 september hoorden tijdelijke uitzonderingsmaatregelen te zijn. Intussen zijn de uitzonderingen overal de regel geworden. De jongere generaties beseffen inderdaad nauwelijks hoe dramatisch het gesteld is, en dat stemt me weinig optimistisch. Zij zullen wellicht pas inzien hoe belangrijk privacy is als het te laat is. Anderzijds merk ik een groeiend bewustzijn bij de Liga's voor Mensenrechten, bij de Ordes van Advocaten en bij mondige burgers. Misschien komt er toch nog een kentering.'


DS, 05-06-2010 (Tom Heremans)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB