Een bocht met een hoge prijs


Hoe Patrick Janssens en zijn brug in de problemen kwamen — In één rechte lijn trekken de Antwerpse politici niet naar het Lange Wapper-referendum in hun stad. Deze week nam Open VLD-schepen Ludo Van Campenhout zijn bocht naar het neen-kamp. Ere wie ere toekomt: burgemeester Janssens draaide het eerst. 'Patrick heeft stalen zenuwen, maar door Wim Van Hees is hij in paniek geraakt.'


Dat de burgemeester een opportunist was. En zelfs een regelrechte leugenaar. Karel Vinck, de topman van de Beheersmaatschappij Antwerpen Mobiel, schuwde begin deze week in zijn open brief de grote woorden niet. De éminence grise van het economische establishment is niet de enige die, in de aanloop naar het Lange Wapper-referendum, met scherp schiet op Patrick Janssens. N-VA-voorzitter Bart De Wever laat geen debat voorbijgaan of hij wijst op het opmerkelijke bochtenwerk van Janssens. Annick De Ridder (Open VLD) krijgt de prijs voor de neerbuigendste uitval: ze had het op de Antwerpse regionale zender over het 'woordvoerdertje van de actiegroepen'.

De afgelopen jaren wist Janssens op vrijwel perfecte wijze de politieke controverse te mijden. Nu heeft de burgemeester een storm van kritiek over zich heen gekregen. 'Ik heb er met Patrick niet over gesproken, maar ik wéét dat hij zich daar niet goed bij voelt', zegt Wim Van Hees, de stichter van de actiegroep Ademloos en de bedenker van het referendum dat op 18 oktober plaatsvindt. Hij was jarenlang de baas van Janssens bij het reclamebureau VVL/BBDO. 'Patrick wil de burgervader zijn die over alle partijen zweeft. Hij houdt niet van dit soort controverses.'

Janssens lijkt ook niet geweldig goed in zijn vel te zitten. Enkele weken geleden fulmineerde hij op de VRT-radio over de 'dreigmails' die hij van de BAM had ontvangen. Achteraf bleek dat gevaar nog heel goed mee te vallen. Wie de burgemeester en zijn koelbloedigheid een beetje kent, kreeg vooral de indruk dat hij zijn eigen recepten overboord had gegooid. Een eigen lijn volgen, je niet verliezen in steekspelletjes, de lange termijn in de gaten houden... Wat geen enkele politieke tegenstander de afgelopen jaren lukte, kreeg de Lange Wapper wel voor mekaar. Janssens is in een partijpolitieke oorlog beland, en hij zweeft niet langer boven, maar staat tussen zijn concurrenten. Zelfs ten tijde van het Antwerpse hoofddoekenverbod, een paar jaar geleden, ging het er niet zo fel aan toe.


BAM-woordvoerdertjes

Pas in maart van dit jaar, toen het Britse studiebureau Arup zijn studiewerk over de verschillende tracés voorstelde (en ruim tien jaar na de start van het Masterplan Mobiliteit), veranderde Janssens het geweer van schouder. Het blijft een van de merkwaardigste bochten uit de recente politieke geschiedenis: tot eind 2008 was de burgemeester de man die elke dissidente stem over Lange Wapper de mond snoerde.

Manu Claeys, de trekker van het actiecomité Straten-Generaal, herinnert het zich nog maar al te goed. 'Vanaf 2005 zijn wij ons alternatief voor de Lange Wapper - een tunnel die veel verder van het stadscentrum ligt - beginnen te promoten. Maar hoewel Janssens ook met grote vragen zat, had hij weinig oren naar onze opmerkingen: “We hebben ons akkoord gegeven, we gaan er dus ook mee door., Daarvoor zie ik twee belangrijke redenen. Janssens wilde tonen dat Antwerpen, in tegenstelling tot in het verleden, een betrouwbare partner was voor de Vlaamse regering. En hij was bang dat, als de Lange Wapper onderuitging, ook de andere projecten uit het Masterplan, zoals de verlenging van de tramlijnen, zouden kapseizen.'

Bij herhaling benadrukken de burgemeester en zijn twee Antwerpse steunpilaren - Vlaams minister van Mobiliteit Kathleen Van Brempt en schepen van Onderwijs Robert Voorhamme - in die periode dat de SP.A, ondanks de aanzwellende kritiek op de brug over het Eilandje, niet van houding zal veranderen. Als de BAM begin 2005 haar maquette presenteert, lijkt Van Brempt zelfs ronduit euforisch: 'Ze hadden naar het parlement moeten trekken met hun volledige plan, dan hadden we misschien wel applaus gekregen.' Ook Janssens is tevreden: 'Dit unieke project zal Antwerpen mee op de kaart zetten.'

Dat liedje zal zich later nog geregeld herhalen. In april 2007 belegt Janssens zelfs een persconferentie om zijn steun uit te drukken. De kritiek op de BAM, die in het Vlaams Parlement steeds meer onder vuur wordt genomen, zwelt aan. 'Wij staan nog steeds voor de volle honderd procent achter het Masterplan, het is niet aan ons om het proces te maken van de BAM,, zegt Janssens zelf. Voorhamme gebruikt er argumenten die nu ook door de voorstanders van de brug gebruikt worden: 'Als de Oosterweelverbinding er niet, of vijf jaar later komt, struikelen andere projecten die cruciaal zijn voor de leefbaarheid van de stad, dat is voor ons onaanvaardbaar'.

Wie de verslagen van het Vlaams Parlement nu opnieuw leest, merkt hoe de Antwerpse socialisten het steeds meer op hun heupen krijgen van alle kritiek. 'Op een gegeven moment moet je zeggen dat de onderzoeken gebeurd zijn en de beslissing genomen', windt Van Brempt zich op. We schrijven april 2008, een maand nadat Van Hees zijn actiegroep boven de doopvont heeft gehouden. Twee maanden later is Janssens zelf het scherpst voor het verzet, getrokken door de actiecomités: 'Mijn broek zakt af als ik zie hoe sommige tegenstanders schaamteloos steun zoeken voor hun protest.'

En die man wordt nu dus 'het woordvoerdertje van de actiegroepen' genoemd. What happened?


Ademnood

Volgens meer dan één partijgenoot is de rol van Janssens' voormalige collega Wim Van Hees cruciaal. Hij kondigt in maart van vorig jaar de oprichting van zijn vzw Ademloos aan en slaagt er via het thema fijn stof in om de tegenstand tegen Lange Wapper naar een ander niveau te tillen. De strategie van Janssens - kop in kas en vooruit met de geit - begint te wankelen. 'Normaal heeft Patrick stalen zenuwen,' zegt een Antwerpse partijgenoot. 'Maar het verhaal van Van Hees, dat marketinggewijs uitstekend in mekaar zat, heeft hem op een bepaald moment in paniek doen raken.' Of zoals een niet-Antwerpse SP.A'er het uitdrukt: 'Van Hees heeft Patrick doen kantelen.'

Van Hees zelf is trouwens zowat de enige die de bocht vooraf leek te zien aankomen. In een interview met Knack, in juli vorig jaar, raadt hij de burgemeester aan om snel te 'landen'. Als de plannen van Ademloos voor een referendum wat vaart beginnen te nemen, zullen de socialisten in een onmogelijke positie terechtkomen, voorspelt hij. 'Profetische woorden', lacht Van Hees nu. 'Maar dat was ook niet zo moeilijk. Als je tienduizenden handtekeningen kunt verzamelen, dan wéét je dat er een enorme druk op de politiek zal ontstaan. In een verkiezingsjaar word je dan in geen tijd een speler waar men niet omheen kan. Er móést iets schuiven.'

Van Hees slaagt erin om het Lange Wapper-debat van de opiniebladzijden naar de tv-journaals te katapulteren. Waar de tegenstand zich aanvankelijk beperkt tot enkele intellectuelen die zich in de binnen- of buitenbaan van Groen! ophouden, ziet Janssens plots ook zijn hardcore achterban overstag gaan. Zo blijken nogal wat van de BV's die zijn burgemeesterscampagne in 2006 ondersteunden, nu contra Wapper te zijn. Janssens trekt in juni 2008 naar het kabinet van de Vlaamse minister-president, Kris Peeters: er moet 'iets' gebeuren. Het resultaat is een nieuwe studie naar de verschillende tracés. Als Arup/Sum uiteindelijk, in maart van dit jaar, tot de conclusie komt dat de Lange Wapper niet het beste tracé is, zet Janssens zijn bocht in.


Een consequente bocht

Uit electorale angst, zeggen zijn critici. 'In Vlaanderen durft geen enkele politicus zich nog voor een grootschalig infrastructuurwerk te engageren', zegt een voormalige BAM-medewerker. 'Jean-Luc Dehaene was de enige: hij is de tgv blijven verdedigen tegen alle weerstanden in. Maar nu is men meestal gefixeerd op de volgende verkiezing.'

De Antwerpse SP.A-schepen Robert Voorhamme, die dit voorjaar samen met Janssens aan het stuur draaide, vindt de kritiek onterecht. 'Het stadsbestuur had nooit staan springen voor die brug, maar telkens weer zeiden de technici ons dat er geen andere mogelijkheid was. En dus bleven we loyaal. Maar als dan blijkt dat die draak plots toch niet onontkoombaar is, volgens een onafhankelijk studiebureau dan nog, is het toch logisch dat je je mening bijstelt? Dan moet een burgemeester, die stadsontwikkeling zo belangrijk vindt, toch zeggen: “Hola, wacht eens even!, Dan is dat toch geen bocht, maar eerder een consequente lijn?'

De actiecomités zijn zo vriendelijk om het Janssens niet erg kwalijk te nemen. Manu Claeys verwelkomt alle 'nieuwe bekeerlingen, sinds deze week ook de Open VLD-schepen Ludo Van Campenhout'. Beter laat dan nooit, denkt men. En Wim Van Hees prijst Janssens, omdat hij 'de SP.A-tanker een andere koers liet varen'. Sinds dan doet de burgemeester alsof er nooit een grotere tegenstander van Lange Wapper en BAM bestond dan hij. Kathleen Van Brempt, altijd wat onstuimiger, gedraagt zich als een echte pasionaria. Je zou haast vergeten dat ze vijf jaar lang minister van Mobiliteit, en dus medeverantwoordelijk, is geweest.

In hun eigen partij, in Antwerpen dan toch, vinden ze het uitstekend. 'Bij die SP.A-afdelingen, die zich vaak verwaarloosd hebben gevoeld, hebben ze nu het gevoel dat Patrick dan toch ne goeie is', zegt een partijgenoot. 'Ze mogen nu volop gaan campagne voeren tegen de brug, onder de SP.A-vlag zelfs. Daar zijn ze ontzettend blij mee. Maar het is wel een stap terug tegenover de strategie die Patrick tot nu volgde. Een stadsbeweging uit de grond stampen, zonder afdelingen, boven de traditionele partijen zwevend. Dat idee is even in de koelkast gezet.'


Drie verloren jaren

En het geweten is er weer uit gehaald: de verontwaardiging van Janssens en de SP.A doet soms pijn aan de ogen. De strategie lijkt wel de volgende: hoe harder we nu tekeergaan, hoe sneller de Antwerpenaren vergeten dat we ooit pro Wapper waren. Het belet niet dat Janssens met een knoert van een geloofwaardigheidsprobleem zit. Als die Lange Wapper dan toch zo'n aanslag op de leefbaarheid is, waarom verdiepte hij zich dan nooit in de tracés die Straten-Generaal op tafel legde? Waarom hoorde hij de alarmberichten niet over de ondoorzichtigheid van de BAM? Waarom sloegen inhoudelijke argumenten pas aan toen hij het klimaat in zijn stad zag keren?

'Ik verwijt Patrick niets, maar ik denk wel dat hij een veel grotere openheid aan de dag had kunnen leggen voor het protest dat opborrelde in de Antwerpse samenleving', zegt Van Hees. 'Voor een man van zijn intelligentie is het opvallend dat hij daar zo lang mee gewacht heeft. Hij had moeten zeggen: ik ga dit allemaal eens ten gronde onderzoeken. Vooral omdat je je, zelfs zonder enige kennis van dit dossier, filosofisch vragen moet stellen als iemand zegt dat er geen alternatief is. (nadrukkelijk) Er is altijd een alternatief.'

Ook niet-Antwerpse partijgenoten verwonderen zich daarover. Ze herinneren er fijntjes aan dat er ondertussen miljoenen en miljoen zijn gestopt in de studies en onderzoeken naar de Oosterweelverbinding. Had de Antwerpse kopman niet wat vroeger wakker kunnen worden? Ook Steve Stevaert, die er het zwijgen toe doet, ook off the record, is not amused. Met de koerswijziging van Janssens voltrok zich het scenario dat hij bij de start van het Masterplan, meer dan tien jaar geleden, ab-so-luut wilde vermijden. Vlaanderen zou geld geven, maar alleen als de Antwerpse politici konden garanderen dat ze finaal niet al vechtend over de kasseien van de Grote Markt zouden rollen. Helaas.

Dat is een stevig probleempje voor de voorstanders van de brug, maar het blijft, ook vanuit zijn eigen anti-Lange Wapper-standpunt, erg problematisch dat Janssens pas zo laat het licht zag. 'Als hij vroeger had ingegrepen, en die kansen waren er echt wel, dan hadden de voorstanders nu hun cruciale argument niet in handen gehad', zegt Manu Claeys. 'Telkens weer horen wij nu van het BAM-kamp dat hun tracé veel beter is uitgewerkt, dat zij meteen van start kunnen gaan. Op dat ene punt hebben ze nog gelijk ook. Als Janssens in 2005 of in 2006 had aangedrongen op een echt onafhankelijke studie, dan hadden we met gelijke wapens gestreden.'


Geweten aan, geweten uit

Allicht speelt er nog iets anders mee: Janssens is een realpoliticus, hij gaat geen gevecht aan waarvan hij denkt dat het hopeloos is. Toen zijn partij in de eerste paarse regering bleek te hebben ingestemd met een wapenlevering aan Nepal en links Vlaanderen op zijn kop stond, smoorde Janssens elke interne discussie in de kiem. De groenen lagen maandenlang met zichzelf in de knoop, en offerden zelfs een minister op. De SP.A-voorzitter maakte een koele rekensom: zelfs als we de regering laten vallen, gaat die levering toch door. Conclusie: 'Wat mijn geweten denkt, doet er niet toe.' Geweten uit, einde discussie.

Maar deze keer zette Janssens zijn geweten te laat aan, hij schatte de situatie verkeerd in. De burgemeester had nooit gedacht dat het verzet in zijn stad zulke vormen zou aannemen. En hij begon het dossier te laat te besturen, dat geeft hij in besloten kring ook toe. Zelfs de grootste strateeg van het Antwerpse stadhuis kan wel eens een inschattingsfout maken.

Het belet Janssens niet om nu stevig campagne te voeren. De voorstanders van de brug worden zonder meer in het kamp van de Brusselse 'bezetter' gestopt. Vorig weekend schreeuwde Janssens uit dat 'het erg gesteld zou zijn met Antwerpen als alleen de SP.A en Vlaams Belang nog voor de stad opkomen'. Hij verandert niet alleen van kamp, hij loopt ook voorop in de strijd. Zelfs zijn buddy Ludo Van Campenhout ging deze week overstag: die kondigde aan dat ook hij 'neen' zal stemmen, tegen de liberale partijlijn in. De vorige keer dat hij hardop twijfelde, hield Janssens hem nog bij de les, met de beruchte oneliner in Humo: 'Walk and don't look back'. Nu kreeg de Open VLD'er felicitaties.

Die ultieme switch van Van Campenhout toont het dilemma waarvoor Antwerpse politici dezer dagen staan: nu het referendum steeds dichterbij komt, heb je al een ijzeren ruggengraat nodig om niet te gaan schuiven. De volksraadpleging gooit de gemeentelijke en Vlaamse besluitvorming, zoals ze normaal verloopt, compleet overhoop. Ook de voorstanders - nu ja: de niet-tegenstanders - hebben last om op hun lijn te blijven. Kijk maar naar de N-VA en haar voorzitter: jaren lang ging Jan Peumans in het Vlaams Parlement tekeer tegen de BAM, begin september zei De Wever dan weer dat het project niet zomaar overboord gegooid mocht worden, al zou hij zelf wel 'neen' stemmen. En bij Phara luidde het eerder deze week dat het allicht toch een 'ja' zal worden.


Burgemeester Bart

Zonder risico is Janssens' voortvarende campagne niet. Zowel politieke vrienden als tegenstrevers roemden hem de afgelopen jaren als een man van zijn woord. Zij zitten nu met een erg wrang gevoel. Veel Antwerpse politici uit het pro-kamp zijn ook niet onverdeeld gelukkig met de brug, maar zitten nog wel op de 'Don't look back'-lijn. De burgemeester brengt hen in een moeilijk parket: dat van de slechte Antwerpenaars die zwichten voor 'Brussel'. Een collega-schepen: 'Stel dat die brug echt zo'n ramp is voor de leefbaarheid en dat Janssens alleen door inhoudelijke argumenten wordt geleid, had hij dat dan in godsnaam niet drie jaar eerder kunnen zeggen?'

Het is een kritiek die telkens terugkeert: de SP.A is een hoogst onbetrouwbare partner geweest in dit dossier, ook op Vlaams niveau. Tijdens het hele Oosterweel-parcours zat de partij (via Stevaert, Leona Detiège, Van Brempt, Janssens, via pionnetjes in de BAM-bestuursraad) constant op de eerste rij. Maar pas te elfder ure beslisten de socialisten hun 'historische fouten' recht te zetten. In de harde politieke wereld staat er dan een rekening open, en die zal de SP.A eerder vroeg dan laat gepresenteerd krijgen. Een enkeling vreest zelfs dat het binnen enkele weken of maanden al zo ver zal zijn als de Vlaamse regering de knoop over Lange Wapper moet doorhakken. 'Ik hoop maar dat die ploeg dat overleeft', zegt een topsocialist.

Bovendien dreigt ook Antwerpen een prijs te betalen. Het is overdreven dat de stad op droog zaad gezet zal worden, zoals nu graag gesuggereerd wordt door de Wapper-voorstanders. Maar het klopt wel dat het stadsbestuur nu erg slecht scoort in Brussel. Bij CD&V, de partij van de plattelandsburgemeesters, is Carl Decaluwé heus niet de enige die kansen ziet om geld dat nu voor Antwerpen gereserveerd is, elders in Vlaanderen te besteden. Ook bij de socialisten te lande wordt er weer volop geschamperd.

'Dat vond ik een van de grote verdiensten van Janssens: hij had enorm veel krediet opgebouwd in Brussel', zegt CD&V-schepen Marc Van Peel. 'Maar ik vrees dat de relaties, als alles wordt weggestemd, niet meer dezelfde zullen zijn.'

Die rol van beredeneerde Antwerpse staatsman probeert Bart De Wever nu te spelen. Tegenover de campagne voerende burgemeester profileert de N-VA-voorzitter zich als de redelijkheid zelve. Hij ziet dat Janssens, nu hij op één lijn is gaan zitten met Ademloos, Straten-Generaal en Groen!, een gat in het centrum heeft achtergelaten en hij is erin gedoken. De Wever profileert zich, zij het met een vrij dubbelzinnig verhaal, als de man van het goed bestuur: met mij geen ongelukken.

Dat wordt allicht ook zijn strategie met het oog op de gemeenteraadsverkiezingen die op de achtergrond steeds meer meespelen. In juni zette de N-VA'er een uitstekende score neer in de Scheldestad, een recente Dimarso-peiling toont dat hij een enorm potentieel heeft in de stad. 'Daardoor is Janssens toch wel een beetje zenuwachtig geworden', zegt een bevoorrechte waarnemer. 'In de aanloop naar de verkiezingen van juni werd hij opgejaagd door de actiecomités en de groenen - die flank dekte hij mooi af. Maar die mensen hebben hem steeds verder gedreven, waardoor De Wever het centrum, met alle twijfelaars, open zag liggen. Plots blijkt dat er twee politici van nationaal niveau in de stad rondlopen. Daardoor lijkt Janssens de trappers wat kwijt. Het is bizar om de man die zich al jaren profileert als 'de man waar men in Brussel naar luistert', nu zo op Brussel te zien schieten.'


Recht naar de afgrond

Janssens moet erop hopen dat de Antwerpenaren op 18 oktober in groten getale naar de stembus trekken en de Lange Wapper bij ruime meerderheid afserveren. In dat geval is het voor de Vlaamse regering haast onmogelijk om nog door te zetten met de BAM-plannen en kan de burgemeester zich, al dan niet samen met Van Brempt en Van Campenhout, op het schild laten hijsen. Dan hebben ze Antwerpen behoed voor een 'aanslag op de leefbaarheid van de stad'. Nochtans lijkt elke trots nu al ongepast.

Niet om inhoudelijke redenen, daar heeft iedereen zijn gedacht over. En ook niet om de politieke of financiële gevolgen van een njet tegen de Lange Wapper, die vallen moeilijk te voorspellen. Maar wel omdat we, als Janssens en co. mogen geloven, blijkbaar recht op de afgrond afstevenen, terwijl er meer dan tien jaar lang niemand, in geen enkel politiek of parapolitiek gremium, echt aan de noodrem ging hangen. Als de trein uiteindelijk een andere richting uitgaat, zal het geweest zijn omdat enkele in Antwerpen aangespoelde vrijwilligers zich begonnen te roeren.

Dat is niet meteen een geruststellende gedachte. En het zou de politieke tegenstanders van de brug, ook Patrick Janssens, tot bescheidenheid moeten aanzetten.


DS, 03-10-2009 (Ruud Goossens)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB