Laat dat kippetje toch maar scharrelen: Luc Bonneux over de stress rond dioxine,de pil en kanker


'Wetenschap is een handel in onzekerheid, zegt Luc Bonneux, arts en demograaf. 'We weten weinig, maar toch al genoeg om een aantal flagrante leugens te kunnen ontmaskeren.'


Leven is ongezond - een greep uit een week nieuws: eieren van eigen kippen vergiftigen je met dioxines. Van plastic, cosmetica en de pil krijg je borstkanker. Gsm-stralen maken je ziek. Nog erger is dat we geen alternatief meer hebben. Van de zon krijg je kanker, maar ook van zonnecrème. De voedingsindustrie mismeestert onze smaak en vervreemdt ons van ons eten, maar het zelfgekweekte kippetje zit vol gif. We zitten sloot. Gevangen. Schaakmat in onze beschavingszieke wereld.

Maar wacht toch even voor u drastische besluiten neemt. Eerst nog eens op consultatie gaan bij Luc Bonneux, behalve arts ook epidemioloog, demograaf en specialist in volksgezondheid. Bonneux is een onverbeterlijke scepticus. De westerse gezondheidsstress is zijn favoriete schietschijf. Hij vuurt niet los uit de heup. Wanneer Bonneux de vermeende hoge kostprijs voor de gezondheidszorg van rokers ontkracht, de onzin aankaart van sommige kankerpreventie, van waarschuwingen tegen zonnebaden, van grootschalige screenings van baarmoederhalskanker, heeft hij er doorgaans eerst stevige wetenschappelijke artikels over gepubliceerd in toonaangevende bladen als The Lancet of The British Medical Journal. Bonneux is een van die zeldzame wetenschappers die het zonder echte specialiteit stellen. Hij probeert naar de hele wereld te kijken. Als je even niet oppast, voert zijn voortrazende geest je die wereld ook rond aan de hand van sterftecijfers en fertiliteitstabellen, waarmee hij genocides verklaart, culturen in perspectief zet, de hele menselijke evolutie duidt én de nabije toekomst voorspelt. Want alles komt uiteindelijk toch neer op geboorte en dood.

We weten zo weinig, herhaalt de Vlaming Bonneux in de statige achttiende-eeuwse kantoren van het Nederlandse Interdisciplinair Demografisch Instituut in Den Haag waar hij onderzoek doet. Het geurt er naar nuchter Nederlands regentschap. 'Wetenschap is een handel in onzekerheid. Maar we weten toch al iets. We weten in elk geval genoeg om een aantal flagrante leugens te kunnen ontmaskeren.'


De norm is fors overschreden, de gezondheid loopt gevaar, maar er is geen reden tot paniek, zeiden experts over dioxines in eieren en over chemicaliën die zich als vrouwelijke hormonen gedragen. Welk risico loopt de volksgezondheid nu precies?

'In het geval van de dioxines geen enkel. Dioxines zijn zeer giftig voor dieren, maar niet zo giftig voor de mens. De mens lijkt zich genetisch gewapend te hebben tegen dioxines door zich tienduizenden jaren rond rokende houtvuurtjes te scharen. We hebben al enkele keren een hoge blootstelling aan dioxines kunnen testen, in Seveso of met het ontbladeringsmiddel agent orange. De gezondheidsonderzoeken daarover geven een verward beeld. Er zijn enkele effecten, maar niet veel, ze zijn moeilijk te interpreteren. Hét experiment was natuurlijk de vergiftiging van de Oekraïense presidentskandidaat Joesjtsjenko, die een zesduizendvoudige dosis kreeg en nog altijd rondloopt. Als je zesduizend keer de gangbare dosis zuurstof of water binnenkrijgt, ben je dood. Die dioxinealarmen zijn echt een symfonie van de perceptie.'

'Hetzelfde geldt voor die Europese studie over chemicaliën. Zij heeft het nog altijd over hypothetische risico's, elk bewijs van een oorzakelijk verband met kanker ontbreekt. Dat weer eens de link wordt gelegd tussen borstkanker en de pil, is ronduit een schande. Borstkanker is een gesel, ze treft ontzettend veel jonge vrouwen, een op de veertig. Maar het heil ligt in betere behandeling, niet in preventie. Er is een manier om borstkanker zo goed als uit te roeien: vrouwen vanaf jonge leeftijd kinderen laten krijgen, hen elk kind twee jaar borstvoeding laten geven, en hen dan opnieuw zwanger laten worden. In Afrika zijn er erg weinig gevallen van borstkanker. Maar dan krijg je weer vrouwen die laag opgeleid zijn, minder welvarend en maatschappelijk kwetsbaarder. De negatieve impact op de volksgezondheid daarvan is onvergelijkbaar veel groter dan de nog altijd hypothetische risico's van de pil. In januari scheef The Lancet in een editoriaal dat de pil kanker kan voorkomen en aantoonbaar het leven redt van tienduizenden vrouwen. Dat is geen hypothese maar realiteit.'


Op basis waarvan wordt de 'gezondheidsnorm' dan opgesteld?

'Het is de onuitroeibare misvatting dat het bijvoorbeeld bij dioxines om gezondheidsnormen gaat. Het gaat om industriële normen. De norm is niet gebaseerd op wat schadelijk is, het is de laagst mogelijke concentratie die op redelijke wijze haalbaar is in grootschalige productie. Die normen liggen zo laag mogelijk uit het voorzorgprincipe. Dioxine is echt niet wenselijk voor onze ecologie, dus proberen we er zo weinig mogelijk van te verspreiden.'

'De industriële kippenkwekers kunnen in bijna ziekenhuisachtige omstandigheden dieren kweken waarin onwezenlijk lage hoeveelheden dioxines zitten. Het gewone kippetje dat in het veld scharrelt, pikt in de grond en eet wat daar zit. Er is geen reden om daar opgewonden over te raken. Dioxines zijn deel van de natuur, al hebben we ongetwijfeld geholpen doordat we van alles hebben verbrand. In sommige streken van de Kempen is er bovendien industriële vervuiling die wel gevaarlijk is, en waar de politiek schandelijk van wegkijkt. Maar er zit veel romantiek in ons denken, dat iets wat uit de natuur komt, goed zou zijn. Heel wat plantaardige toxines zijn veel gevaarlijker voor de mens dan chemische toxines.'


Je kunt het de bevolking moeilijk ten kwade duiden dat ze achterdochtig is tegenover wat de chemie produceert. Asbest is decennia lang toegelaten, hoewel het kankerverwekkend is. Waarom zou dat niet zo zijn met plastics en huishoudchemicaliën?

'Asbest is inderdaad een van de stoffen waar we ons aan mispakt hebben. Hoewel Duitse wetenschappers al in 1910 verdenkingen koesterden en in nazi-Duitsland geen ariërs meer blootgesteld mochten worden aan asbest. Toch heeft het nadien meer dan twintig jaar geduurd voor men asbest is beginnen te regelen. Het gevaar is onderschat omdat de industrie goed kon lobbyen met het terechte argument dat er geen brandveilig alternatief was en dat verkolen ook geen prettig vooruitzicht is.'

'Maar met de huidige stand van de wetenschappen zie je echt wel snel in de statistieken wanneer er een verband is tussen een kanker en een omgevingsfactor. Bij roken, bijvoorbeeld, zijn de signalen overweldigend. Al in de jaren vijftig, toen quasi alle mannen rookten, wezen studies uit dat roken het aantal longziekten en kankers vermeerdert met de factor twintig tot dertig. Longkankers zijn nu op hun retour. We hebben een tijd gedacht dat de ontradingscampagnes resultaten opleveren. Maar wellicht zien we in de statistieken het effect van de invoering van de filtersigaret en van betere tabak. Als statisticus mag je je hoop of overtuiging nooit gaan verwarren met de cijfers.'

'Luchtvervuiling veroorzaakt 1procent van de kankers, zwaarlijvigheid 10 procent, roken 30procent. Dat heeft vijftig jaar onderzoek aan het licht gebracht. Driekwart van alle kankers bij niet-rokende mannen is niet te wijten aan omgevingsfactoren, en kun je dus niet voorkomen.'

'Maar het publiek blijft onzeker. De media spelen een bedenkelijke rol. Als één studie spreekt van een relatie tussen voeding en kanker, verschijnt ze overal, maar de tien volgende studies die de argumenten onderuithalen, vinden nergens gehoor. Er is te weinig wetenschappelijke expertise op de redacties. Grote mediaorganisaties moeten toch mensen hebben die op het internet de weg vinden naar de toonaangevende bronnen?'


Maar het zijn niet de media die waarschuwen, het zijn toxicologen en voedselveiligheidsexperts.

'Wetenschappers staan natuurlijk graag in de schijnwerpers. Ze moeten geld binnenhalen voor hun onderzoeken. Een instelling als het Voedselveiligheidsagentschap moet zijn bestaan legitimeren. Die heeft dus belang bij dergelijke berichten. Maar wetenschappers die in Nature publiceren, zullen niet op televisie komen vertellen dat drie eitjes per dag een gezondheidsrisico vormen.'

'Je ziet de kwalijke gevolgen van de 'expertcultuur'. Wie geen expert is, moet zwijgen. Maar experts komen alleen op voor hun eigen kwestie. Laatst kreeg ik nog een mail over baarmoederhalskanker, een van de belangrijkste doodsoorzaken bij vrouwen, stond daarin. Baarmoederhalskanker is een vreselijke ziekte, een arts die alleen schrijnende gevallen van baarmoederhalskanker ziet, vecht met de meest integere bedoelingen. Maar de feiten hebben hun rechten. Baarmoederhalskanker staat niet eens in de top twintig van doodsoorzaken door kanker bij vrouwen. Als politici, patiënten, dokters en de maatschappij besluiten om van de schaarse middelen meer in die kanker te investeren, moeten ze correct geïnformeerd zijn.'

'Om de wetenschap een nieuwe richting uit te sturen, moet je een reductionist zijn die zich jaren kan bezighouden met één molecule. Maar zo zijn er genoeg. Er zijn veel te weinig synthetici, wetenschappers die de grote lijnen zien, alle stukjes bij elkaar brengen en het overzicht maken. Ik geloof in de kracht van het meten en van het weten, zodat je kunt gaan discussiëren op basis van feiten waarover een consensus is. We weten weinig, maar leugens kunnen we ontmaskeren. Zo kunnen we kwesties uitsluiten.'


Zoals de ongrijpbare stralingsziektes van gsm's en hotspots?

'Ik kreeg deze week telefoons van journalisten over een beslissing van de stad Amsterdam om een gsm-mast weg te halen. Dat is een voorzorgsmaatregel. Zijn gsm-stralen dan toch gevaarlijk? Neen, van gsm-stralen word je niet ziek. De Wereldgezondheidsorganisatie vermeldt dat er intussen om en bij de 50.000 studies over verricht zijn. Het is dus terecht zeer grondig onderzocht, we zijn zeker. Enfin, tot iemand een Nobelprijs zal winnen door iets anders aan te tonen, maar goed, zo werkt wetenschap. Ook in de administratie in Amsterdam denkt niemand dat gsm-stralen kwalijk zijn. Maar ze hanteren het voorzorgprincipe vanwege de perceptie. Mensen denken namelijk dat ze ziek worden van gsm-stralen, en die ongerustheid maakt hen effectief ziek, soms doodziek. Suggestie is machtig. Het nocebo-effect, het omgekeerde van placebo, is zeer bekend bij medische experimenten.'

'Je moet de ziektesymptomen van die mensen ernstig nemen, niet de zogenaamde oorzaken. Maar bon, in Amsterdam vond de overheid het wijselijker om impulsen tot onrust weg te nemen. De angst is nergens op gebaseerd, maar we worden wel letterlijk ziek van angst.'


Waar komt die angst vandaan?

'De mensheid heeft duizenden jaren als jager-verzamelaar dagelijks met de bedreiging van de dood geleefd. Altijd moest je over je schouder kijken. Die achterdocht zit in onze genetische hardware. Wij voelen ze nu collectief. Ik ben nog van de generatie van wie de jeugd gedomineerd was door de Koude Oorlog en de angst voor de totale vernietiging van de aarde. Sinds de val van de Berlijnse Muur lijkt die angst zich verplaatst te hebben. Je krijgt nu het jaar van de angst van de dioxinecrisis, de gekkekoeienziekte, de vogelgriep, de opwarming van de aarde.'


Hoe strenger de gezondheidsnormen en hoe meer we ze naleven, hoe angstiger we worden?

'Het is natuurlijk de ironie van voorzorg: wanneer je alles onder controle wilt houden, moet je de hele wereld afdekken met plastic. Want de natuur is vijandig. We leven een buitengewoon artificieel leven in een buitengewoon artificiële samenleving. De gezondheidsbureaucratie versterkt dat. Met hyperstrenge normen wurgt ze de ambachtelijke voedselproductie ten voordele van massaproductie.'

'Het is duidelijk dat het voorzorgprincipe is doorgeschoten. Zestig tot tachtig procent van het voedsel dat in de jaren zestig in onze rekken lag, zou volgens onze huidige voedingsnormen uit de rekken gehaald moeten worden. We focussen nu op minuscule concentraties waarvan geen enkele invloed op de gezondheid is aangetoond. De hele discussie of biologische groenten gezonder zijn dan gewone groenten is bijvoorbeeld belachelijk als je bij die groenten frieten eet. We weten perfect hoe ongezond in heet vet gebakken aardappelen zijn. Maar moet je dan friet gaan verbieden? Dat zou toch te gek zijn. Ik zou als eerste protesteren. Ik vind friet met mayonaise ongelofelijk lekker, één keer per week friet hoort bij mijn cultuur, ik voel mij er goed bij. We vermoeien en verzuren ons met gezondheidsstress, terwijl we nog nooit in de geschiedenis van de mensheid zo lang geleefd hebben.'


Maar dat argument is ook een dooddoener. Wil niet iedereen gewoon zo lang mogelijk blijven leven?

'Ik niet. Alle dagen die ik extra krijg na het einde van mijn natuurlijke levensloop, zijn prettig meegenomen. Maar ik zal elke serieuze interventie weigeren die mijn leven daarna moet rekken. Dat we niet meer aanvaarden dat het leven eindig is, is de bron van zoveel gezondheidsstress.'

'Mijn moeder, die vorig jaar overleden is, zou enkele decennia geleden nooit negentig geworden zijn. Maar ik vraag me zeer af of dat wel een zegen is. Op haar 83ste was haar vrolijke, sterke en trotse leven ten einde. Dankzij de kunde van de medische wetenschap is ze er weer doorgehaald, maar ze heeft zeven jaar van verdriet en aftakeling bij gekregen.'

'Euthanasie is een correctie op onze vergevorderde medische kennis. Hoe verder onze kennis gaat, hoe prangender euthanasie wordt, vooral in de context van alzheimer. We kunnen harten en nieren en heupen vervangen, maar een hoofd kunnen we niet vervangen. Vroegtijdige alzheimer, voor je zeventigste, ja, daar zit je met een genetisch defect. Maar op een bepaald moment is het uit met de hersenen. Christine van Broeckhoven mag nog honderd jaar onderzoek doen, daar vinden we nooit een oplossing voor. Je kunt met vrij grote zekerheid voorspellen dat meer dan de helft van de huidige generatie volwassen vrouwen dement zal zijn wanneer ze sterven.'


Staat een deskundige in de volksgezondheid dan nog veel te doen?

'Het is mijn streven om zoveel mogelijk mensen hun natuurlijke levensloop te gunnen. Niet kanker of vergiftiging vormen in de westerse maatschappij de grootste bedreiging. In België zijn dat depressie en zelfmoord en verkeersongevallen. We worden niet geboren met een genetische aanleg daarvoor. De zelfmoordstatistieken volgen netjes de landsgrenzen: in België plegen tweeëneenhalf keer meer jonge mensen zelfmoord dan in Nederland. Zelfmoord behoort dus tot een cultuur, en een cultuur kun je veranderen.'

'Ik ben een ironicus. Als ironicus wil ik altijd de andere kant van de medaille laten zien. Ik wil mensen doen nadenken. Je kan meten, maar toch niets te weten komen wanneer je niet weet waarom je meet. Wat zijn de doelen in je bestaan als individu of maatschappij? Gezondheid is geen doel, maar een middel om een gelukkig leven te leiden. Gezondheid kan geen doel op zich zijn, want het loopt altijd slecht af.'


DS, 05-04-2008 (Karel Verhoeven)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB