‘Moraal is meer dan regels’

Leon Heuts


Jonge werklozen moeten in opvoedingskampen discipline en regelmaat worden bijgebracht. Werkt zo'n aanpak? Pedagoog en filosoof Leonie le Sage is sceptisch: 'We moeten jongeren aanspreken op hun geweten, en niet alleen maar onderwerpen aan regels.'


Sinds enige tijd zijn ze weer terug in de media, en op de politieke agenda: de opvoedingskampen van Lubbers. In 1993 stelde toenmalig premier Lubbers voor om kampementen in te richten om jonge delinquenten 'rust, discipline en regelmaat' bij te brengen. De PvdA reageerde toen nog furieus. Hedy d'Ancona, minister van Welzijn in hetzelfde kabinet, sprak van 'concentratiekampen'.

Er is bij de sociaal-democraten veel veranderd, gezien de steun die de partij uitsprak voor het rigoureuze voorstel van Hans de Boer van de taskforce Jeugdwerkloosheid. Het plan van De Boer: de kampen van Lubbers in ere herstellen, niet voor criminele, maar voor werkloze jongeren.

Maar werkt een disciplineringskamp eigenlijk wel? Kan je jongeren, al dan niet door een militaire aanpak, op zo'n manier 'behandelen' dat ze succesvol terugkeren in de samenleving, uitgerust met de juiste mentaliteit om een baan te vinden, en af te blijven van andermans spullen? Leonie Le Sage, die promoveerde aan de afdeling theoretische pedagogiek aan de Vrije Universiteit van Amsterdam en praktische filosofie studeerde, is sceptisch. Le Sage deed voor haar promotie onderzoek naar gedragstherapieën voor jeugdige delinquenten. Daarbij valt één ding op: veel aandacht gaat uit naar het verbeteren van sociale vaardigheden, maar men vergeet dat de jongeren moeten worden aangesproken op hun geweten.

Le Sage: 'Bij jeugdige delinquenten zie je dat ze vaak niet doorhebben dat wat ze hebben gedaan eigenlijk niet kán. Ze hebben geen schuldgevoel. Bijvoorbeeld: een jonge verkrachter heeft geen enkel besef hoe traumatisch de daad is voor het meisje. Is een kamp, waarin met discipline en autoriteit sociale vaardigheden wordt geleerd, dan een goede methode om de dader te laten inzien wat hij verkeerd heeft gedaan? Ik denk van niet. Het enige dat ze daar leren is de vaardigheden om te overleven in een competitieve omgeving. Maar over die vaardigheden beschikken ze al lang. Wat ze moeten leren is om een moreel persoon te zijn, iemand die verantwoordelijkheid neemt voor zijn daden.'

'Een voorbeeld van zo'n inrichting gericht op competitie en vaardigheden is de Glenn Mills school, waar je op basis van gedrag hoger in de hiërarchie komt te staan, en recht hebt op speciale privileges. Op de Glenn Mills wordt bewust niet gesproken over het gepleegde delict. Dat ligt immers achter je - je begint hier met een schone lei, het idee is dat je door disciplinering en competitie een nieuwe persoonlijkheid kunt opbouwen. Maar juist als je er niet over spreekt, kan je de dader niet confronteren met wat hij heeft gedaan. Je spreekt hem niet aan op zijn geweten, je geeft hem eigenlijk geen kans om betrokken te zijn op anderen, om een goed mens te zijn. Je legt hem slechts regels op. In mijn proefschrift beroep ik me op ontwikkelingspsychologen die in hun onderzoek onder andere ten rade gaan bij Immanuel Kant en David Hume. Het mensbeeld dat uit beide filosofen spreekt, is een geheel andere dan die van Glenn Mills. In Kants opvatting van moraal staat voorop dat de mens het vermogen heeft moreel te redeneren, terwijl in Hume's emotieve moraalfilosofie datzelfde vermogen ook een individuele zelfbepaling behelst. Moraal is meer dan regels, het is de manier waarop een individu - zich beroepend op universele principes - liefde, betrokkenheid en zelfrespect kan verwerven.'

'Uit onderzoek blijkt dat in de Verenigde Staten de Glenn Mills succesvol zijn. De recidivecijfers zijn relatief laag. Nog los van het feit of dit ook op langere termijn zo zal blijven, moeten we ons afvragen of dit het enige criterium kan zijn. Zijn lage recidivecijfers de enige graadmeter voor succes? Het is misschien heel goed mogelijk om iemand dermate te disciplineren, dat hij de rest van zijn leven zal functioneren zoals we dat graag zien. Maar als wenselijk gedrag het enige criterium is voor een goede deelname aan de samenleving, dan is dat toch wel cynisch. Zoals ik al zei: moraal is meer dan regels.'

'Hoewel ik alleen onderzoek heb gedaan naar delinquente jongeren, mis ik deze gedachtes over moraal ook in het plan om jonge werklozen te plaatsen in heropvoedingskampen. Ik vind dat plan sowieso al een simplistische oplossing voor een complex probleem. Het aantal allochtonen onder de groep jonge werklozen is relatief hoog - het zou goed kunnen dat dit ligt aan discriminatie. Maar in het plan wordt de schuld louter neergelegd bij jongeren. Die nota bene straf krijgen terwijl ze niets hebben gedaan. Terwijl ze op geen enkele wijze worden aangesproken op hun geweten, en betrokkenheid bij de samenleving.Sommige jonge werklozen hebben geen enkele affiniteit met de levensstijl van werkenden. Enkelen daarvan zeggen: "Waarom zou ik werken? Ik verdien veel meer in het criminele circuit". Blijkbaar voelen ze zich niet verbonden met de maatschappij.'

'Werklozen die in de criminaliteit belanden, begrijpen niet wat ze een ander aandoen. Spreek ze dan aan op hun geweten, probeer betrokkenheid te kweken tot andere mensen. Je kan ze in een groepstraining bijvoorbeeld vragen zich voor te stellen dat wat zij anderen aandoen, hun moeder of oma zou overkomen. In de hiërarchie van een opvoedingskamp leren zij dat niet. Ze leren alleen te overleven. Maar dat kunnen ze al.'

'Er wordt gezegd dat er een groep jongeren is bij wie de mentaliteit zo is verhard, dat ze ongevoelig zijn voor therapie. Maar volgens mij zijn er aanknopingspunten om ook die jongeren aan te spreken op hun geweten. "respect" is een populair woord in de jongerencultuur. Dwing ze dan na te denken over wat respect eigenlijk inhoudt. Betekent respect niet automatisch, dat als ik het eis, ik het ook aan de ander moet geven? Of: dat ik ook verantwoordelijkheid durf te nemen voor mezelf en mijn leven?'

'Tegenwoordig wordt een dergelijke aanpak 'soft' genoemd. Het is duidelijk dat het niet aansluit bij een visie waarin vergelding als essentieel wordt getypeerd. Maar verder ik zou niet weten wat er soft aan is. Het is niet bepaald fijn om last te hebben van je geweten. Gevoelens van schaamte kunnen veel pijnlijker zijn dan de discipline en tucht van een opvoedingskamp.'

Het proefschrift van Leonie Le Sage, De gebrekkige gewetensontwikkeling in het jeugdstrafrecht: implicaties voor de toerekening en behandeling, is uitgegeven bij SWP, Amsterdam


Filosofie Magazine nr. 2/2006

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB