,,Congo dreigt in tweeën te splitsen'' - Politicologen Erik Kennes en Jean Omasombo over het land na de verkiezingen


Wie de Congolese verkiezingen heeft gewonnen, ligt nog niet officieel vast. Erik Kennes en Jean Omasombo wikken de kansen van de belangrijkste kandidaten en wat dat voor het land kan betekenen.


Elke Congolese politicus denkt dat de geschiedenis met hem begint, zegt de Congolese politicoloog Jean Omasombo. ,,Alleen de doden zijn schuldig, zijzelf hebben altijd gelijk." Het zegt veel over het historische besef in de Congolese politieke cultuur. Volgens zijn collega Erik Kennes is Congo overbelast met geschiedenis. Het hele verleden van het land zat in de verkiezingen van 30 juli samengebald, door het opduiken van politieke veteranen en hun kinderen als kandidaten en door de vele historische allusies in de politieke retoriek.

Het waren de eerste vrije verkiezingen sinds 1965. Daarop volgden 32 jaar dictatuur onder Mobutu Sese Seko, die in 1997 werd verdreven door Laurent Kabila. Die kwam aan de macht met steun van buurland Rwanda, maar raakte al snel in onmin met zijn beschermheren. Rwanda begon een nieuwe oorlog in Congo en pookte rebellieën op tegen de regering in Kinshasa.

De moordende burgeroorlog eindigde in 2002, al blijven nog tal van warlords actief, vooral in Oost-Congo. Sindsdien deelt de jonge president Joseph Kabila, die zijn in 2001 vermoorde vader was opgevolgd, de macht met zijn politieke rivalen, in afwachting van de verkiezingen.

,,Sindsdien is het land eigenlijk niet bestuurd", zegt Kennes, die samen met Omasombo verbonden is aan het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika in Tervuren. ,,Iedereen had maar één zorg: de verkiezingen." En ondertussen, aldus Omasombo, ,,stond Congo feitelijk onder internationale voogdij".

,,Veel fraude zal er niet gepleegd zijn", veronderstelt Omasombo, ,,behalve indirect. Op verkiezingsdag trachtten kandidaten nog kiezers om te kopen met een paar scheppen zout. In Kinshasa deelden kiesdravers geld uit. 10 dollar per kiezer, het maandloon van een soldaat."


Iedereen voorspelde een gemakkelijke winst voor president Kabila, maar zeer onverwacht haalde vooral Jean-Pierre Bemba een goede score, een gewezen rebellenleider uit de Evenaarsprovincie, nu vice-president, en de zoon van de machtigste ondernemer in het land.

Omasombo: ,,De Congolezen wilden met de verkiezingen hun zeg kunnen doen over wie het staatshoofd zou worden. Het probleem ligt in de relatie tussen het land en het staatshoofd. Dat individu gedraagt zich als de eigenaar van het land, van koning Leopold II via Mobutu tot Laurent Kabila. En met Joseph Kabila scheelt het ook niet veel."

,,En ook: omdat niemand de oorlog kon winnen, heeft men de Congolese taart maar opgedeeld. De transitie die begon met de akkoorden van 2002, gaf dus eigenlijk een premie aan wie tegen de regering in Kinshasa in opstand was gekomen. Een reden temeer voor de Congolezen om hun stem te laten horen."

Kennes: ,,De hoop was dat alles zou veranderen. Ook Laurent Kabila had veel mensen uitgesloten, die er nu opnieuw bij betrokken moesten worden. Zijn zoon stelde zich tactischer op. Hij sloot compromissen met aanhangers van Mobutu, steeds meer naarmate de verkiezingen naderden. Hele budgetten zijn verdwenen, omdat de politici geld nodig hadden om campagne te voeren..


Hoe ziet de politieke cultuur er in Congo uit vandaag?

Kennes: ,,De negatieve aspecten ervan zijn nog versterkt. Mobutu had de willekeur tot norm verheven, maar liet toch weinig aan het toeval over. Laurent Kabila deed dat wel. Hij gaf iedereen die door Mobutu was geweerd, een job. In het leger kon iedereen, zelfs zonder enige militaire vorming, generaal worden."

,,Er bestaat geen enkele gestructureerde politieke partij, behalve de PALU van Antoine Gizenga, ooit een volgeling van de eerste premier, Patrice Lumumba, en de PPRD van Kabila, al is die niet meer dan de schaduw van de administratie, want daar haalt ze het geld. De fundamentele logica in de politiek is de territoriale vertegenwoordiging. Politici vinden alleen een oplossing als ze per provincie vergaderen, niet per strekking..


Wat is de plaats van de société civile, die opbloeide rond de Nationale Conferentie, het begin van de democratisering onder Mobutu?

Omasombo: ,,Die is helemaal in elkaar geklapt. Elke vereniging, elke niet-gouvernementele organisatie zocht een plaats in het politieke spectrum. En doordat ze allemaal politiek actief werden, ging ook hun onderlinge eenheid verloren..


Hoe interpreteert u de eerste uitslagen van de verkiezingen?

Omasombo: ,,Kabila scoorde erg goed in het oosten van het land. Dat betekent de totale nederlaag voor de rebellie, want Kinshasa, en dus Kabila, zijn hun eerste vijand. Maar tegelijk wordt Kabila uitgespuwd in het westen, zeker in Kinshasa. Er loopt dus een breuklijn door het land, tussen oost en west. De volgende president zal zeer goed moeten opletten dat die kloof niet tot een nieuwe oorlog leidt."

,,Het westen was in Congo altijd aan de macht. Dat veranderde toen Laurent Kabila, iemand uit het oosten, de macht in Kinshasa veroverde. Zo kregen ze in het westen te maken met problemen waarmee ze nooit wat te maken wilden hebben, zoals de etnische conflicten in het oosten waardoor Rwanda de oorlog in Congo begon. Die van het westen willen nu de verloren macht heroveren. Voor hen zijn de Kabila's een ongeluk van de geschiedenis."

,,Het deed de Congolezen pijn dat Kabila de hautaine Rwandezen het een tijd voor het zeggen gaf in Kinshasa. Vergeet niet dat Mobutu de Congolezen een gevoel van trots had gegeven. Maar ook de Kinois voelen zich beter dan de anderen en aan hen heeft Kabila zich nooit aangepast. In het oosten kent hij de volkstaal, Swahili, maar in Kinshasa moet hij zich met het Frans behelpen omdat hij geen Lingala spreekt. Zo iemand vinden ze in Kinshasa algauw maar een plattelander, iemand die buiten de stadscultuur staat."

,,De Congolees apprecieert bij zijn leiders een gezagsvolle uitstraling, de beheersing van het gesproken woord, de oratorische zelfverzekerdheid. Mobutu had die, maar Kabila niet. Hij spreekt op een zeurderig toontje, alsof hij het allemaal van een blaadje afleest. Van dat gebrek aan statuur heeft Bemba geprofiteerd. Niet dat hij echt zo populair is, maar vergeleken met Kabila was hij het mindere kwaad..


Wat verwacht u van de tweede ronde, als die een match Kabila-Bemba wordt?

Kennes: ,,Alles hangt ervan af hoeveel bondgenoten Kabila kan mobiliseren. Hij luistert alvast beter naar zijn raadgevers, wat hem kan helpen om de gevoeligheden juist in te schatten. Wellicht kan hij een grotere alliantie sluiten dan Bemba, ook omdat hij ze met geld kan overtuigen. Ik denk dat Bemba meer wordt gevreesd dan Kabila. Van Bemba valt niet veel geld te verwachten. Hij betaalt zelfs zijn soldaten niet uit en laat mensen vermoorden."

,,Wat tegen Kabila kan pleiten, is dat men zijn vader een betere president vond. Bemba lijkt soms wel een kleine Mobutu, zodat hij diens negatieve perceptie aangewreven kan krijgen. Maar er bestaat ook een soort nostalgie naar Mobutu, want hij was toch de man die het land verenigde. Aan beide kanten bestaat dus een verwaterd geheugen, dat men niet goed beheerst, omdat elk perspectief op de toekomst nu ontbreekt. Het is goed dat er een tweede ronde nodig is, anders was Kabila nog arroganter geworden dan hij nu is..


Volgens de grondwet zal Congo niet langer uit tien maar uit 25 provincies bestaan. Zij zullen over 40 procent van de middelen beschikken. Wat betekent deze decentralisering?

Omasambo: ,,Het voordeel van een tweede ronde is dat dan ook de provinciale verkiezingen worden georganiseerd. Beide worden door de internationale gemeenschap betaald, zodat ze ook zeker worden gehouden. Anders kwam het daar misschien nooit van, want Congo heeft er het geld niet voor. En zo'n tegenmacht is absoluut noodzakelijk in zo'n groot land, zeker sinds Mobutu alle lokale overheden ontmantelde."

Kennes: ,,Maar wordt er daarna nog een volgende verkiezingsronde georganiseerd? Om verkiezingen als instituut te stabiliseren, is die herhaling van groot belang. Maar die zal Congo zelf moeten betalen. En nu al probeerde de regering de verkiezingen zoveel mogelijk te verdagen."

,,De druk bij de bevolking om provinciale verkiezingen te houden, is groot, al zullen de financiële problemen enorm zijn. Men wil de installatie van die provinciale parlementen vast zo lang mogelijk uitstellen. Het adagium wil tenslotte: wie niet aan de macht is, is federalist, wie wel aan de macht is, wordt unitarist."

,,Slaagt een nieuwe politieke klasse in Kinshasa erin om de financiële stromen via de hoofdstad te laten verlopen, of zullen de provincies rechtstreeks externe contacten zoeken? Het probleem van Kasai is daarvan nu het belangrijkste. Want dat is wel het centrum van de diamantproductie, maar de twee Kabila's hebben die regio totaal verwaarloosd en gangsters benoemd aan het hoofd van Miba, het staatsbedrijf dat de diamantmijnen ontgint."

Omasombo: ,,De keuze tussen federalisme en unitarisme bestaat al zo lang als Congo zelf. Een probleem is dat die provincies onderling van zeer ongelijk economisch gewicht zijn. Zullen ze wel voldoende middelen krijgen? Sankuru, nu een onderdeel van Kasai, kan zich niet eens een bureau voor zijn gouverneur permitteren. En al wie het in de nationale verkiezingen niet haalde, hoopt via de provincies een uitweg te vinden, zoniet zouden ze onrust kunnen veroorzaken. De helft van het overgangsparlement is niet herkozen."

Kennes: ,,Gaat het met die decentralisatie om een strategie op lange termijn of dient ze politieke belangen op de korte termijn? Ik ben niet zeker of Kabila, mocht hij herkozen worden, voldoende staatszin heeft om het evenwicht in stand te houden en het land bijeen te houden. Zullen de provincies zoals nu telkens weer met het centrum moeten onderhandelden over hun middelen? Want niemand krijgt iets voor niets. Zullen de arme provincies wel voldoende middelen krijgen?.


Is een nieuwe afscheiding denkbaar, zoals in het verleden met onder andere Katanga?

Kennes: ,,Ik zie geen enkele provincie die dat wil. Informeel beschikken veel regio's al over een grote autonomie en die tendens kan nog verder gaan. Maar Katanga? Nee. De economie daar wordt nu grotendeels gemonopoliseerd door de Belg Georges Forrest, maar dat kon alleen dankzij zijn rechtstreekse band met de presidentiële omgeving en dus met het centrum.''

,,Maar Ituri voert alle goud al rechtstreeks uit naar Uganda. Kinshasa komt daar niet aan te pas. Iedereen vindt dat goed omdat iedereen er baat bij heeft.''

,,Wie dat vanuit het centrum wil besturen, moet telkens weer slimme, informele compromissen sluiten waarin iedereen zijn gading vindt. Want wanneer iemand wordt uitgesloten die vindt dat hij daaraan ook iets mag verdienen en die in staat is om problemen te veroorzaken, zal hij niet nalaten om dat te doen."


DS, 05-08-2006 (Marc Reynebeau)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB