De professor die zichzelf filmt, doceert wolliger en veiliger

Hendrik Vos


Niemand kan uitsluiten dat er straks een akelige variant van covid-19 opduikt, maar vandaag doen we even alsof er geen virus meer bestaat. De theaters zijn open, er wordt gekust in de cafés, geknuffeld in de bioscopen en gefeest op Alpe d’Huez. Aan de universiteiten zitten de studenten weer in auditoria, naast elkaar en ongemaskerd.


De voorbije periode gingen professoren noodgedwongen online aan de slag. De mogelijkheden zijn verbluffend, van kennisclips over leerpaden tot heuse digitale belevenissen. Ook voor mij ging een wereld open, en nu droom ik er weleens van om een cursus over Europa op te bouwen als een Fortnite-wereld, met levels en met epische proeven om de Unie steeds dieper te doorgronden. In realiteit spring ik digitaal zo ver niet. Ik dopte bescheiden mijn boontjes, thuis achter de computer. Ik zorgde voor een goede achtergrond door een stapel dikke boeken achter mij te leggen, gedeeltelijk in het Duits, en stripverhalen buiten beeld te houden. Dan drukte ik op start en als er geen foutmelding kwam, het paswoord klopte en de licentie niet verlopen was, begon ik te praten tegen mijn scherm.

Die zuivere internetervaring lieten we al enige tijd geleden achter ons. De laatste maanden trokken de meeste docenten weer naar de auditoria. Studenten waren welkom, maar de les kon ook op afstand worden gevolgd. Elk college werd opgenomen. Intussen zijn professoren in Gent niet meer verplicht om opnameapparatuur te gebruiken. Daartegen kwam protest, in de eerste plaats van studenten, maar ook van sommige onderwijsexperts en futurologen die geloven dat het middeleeuws is om een diploma op een campus te verwerven. Het is niet makkelijk om met tegenargumenten te komen. Lesopnames zijn zeker zinvol bij treinstakingen, voor studenten die ziek zijn, werkstudenten met een lastig rooster of topsporters op stage. Daarom zal ik mijn colleges blijven filmen. Maar ik doe het aarzelend en niet van harte.

Enkele maanden geleden overkwam mij dit: een student vroeg hoe een opmerkelijke tussenkomst van een minister in een Europees dossier moest worden begrepen. Ik formuleerde hypotheses en de groep debatteerde er gedreven over. Nog dezelfde avond kreeg ik een sms van de betrokken minister, die vertelde dat ze met aandacht mijn uiteenzetting bekeken had en er ook zelf nog wat van opstak. Intimiderend was het niet bedoeld, maar ik snapte abrupt dat alle vertrouwelijkheid uit een auditorium verdwijnt zodra de camera aangaat. De woorden van lesgevers en studenten gaan aan lichtsnelheid de wijde wereld in, kunnen pardoes op Youtube landen, geknipt en geplakt, en doorgaans zonder context. De professor die zichzelf filmt, zal het van de weeromstuit veiliger aanpakken. Bij het lesgeven kan het zinvol zijn om enigszins te provoceren, kort door de bocht te snellen en nadien het hele plaatje met alle nuances weer op te bouwen. In de vertrouwde en veilige omgeving van een auditorium kan dat. Maar het wordt riskant als de kans bestaat dat die prikkelende stelling, gelanceerd om het debat op scherp te stellen, gauw ook op internet de ronde doet. Als de opname loopt, pas je als lesgever geforceerd op je tellen, spreek je wolliger en hou je bij elke zin een slag om de arm.

Bovendien komen studenten niet zo gauw naar de les als ze weten dat die achteraf te bekijken valt, op een matras of een terras. Er is altijd een goede reden om de verplaatsing niet te maken: pokkenweer, een lekke band of een berg afwas in de keuken. Met minder volk in de auditoria verandert ook de lespraktijk. Een goede lesgever ‘leest’ de studenten en voelt aan of het nuttig is om nog een anekdote te vertellen, om hetzelfde te herhalen met iets andere woorden, of om het ritme te verhogen. Een frons, een knik, een lach, een verwarde blik, verbijstering, geroezemoes in de zaal, het heeft allemaal betekenis. Bij onlinelessen valt die feedback weg, of het moet zijn dat ik de emoji’s in de chat, met een groen gezicht, biddende handen of een bonzend hart, niet goed begrijp.

We doen het vandaag niet meer met griffel en lei. Nieuwe lesvormen hebben absoluut hun plaats in het onderwijs, dat zich kan bedienen van Slack, cookies en FAQ’s. De juiste app en hashtag geven het diploma extra glans. Maar als lesgevers en studenten elkaar nog slechts in de cloud of op het scherm ontmoeten, dan wordt het onderwijs schraler en sterieler, minder beklijvend, en finaal ook minder effectief.


DS, 22-03-2022 (Hendrik Vos)

Bijgesloten Plaatje(s)

 

Les volgen is meer dan naar een schermpje kijken


Lesopnames hebben in normale omstandigheden meer nadelen dan voordelen, vindt Wouter Smets.


Verschillende instellingen voor hoger onderwijs vragen hun docenten om ook na de coronacrisis lesopnames ter beschikking te blijven stellen van hun studenten. Vooral studentenvertegenwoordigers zijn vragende partij: lesopnames zijn volgens hen een logische innovatie die studenten toelaat het ritme van de studie meer zelf te bepalen. Volgens Hendrik Vos zouden docenten zich daardoor weleens minder bevlogen kunnen opstellen in de les (DS 22 maart).

Hij heeft vast gelijk, maar er is nog een fundamentelere bezorgdheid: als je lesopnames ondoordacht beschikbaar stelt, dan raakt het sociale aspect van het onderwijs op termijn radicaal ontmanteld. Dat is niet alleen treurig voor wie houdt van goed onderwijs, de studieresultaten kunnen er ook verder door eroderen. Het is een typisch voorbeeld van ondoordachte onderwijsinnovatie. Het systeem van lesopnames werd ingevoerd in een tijdelijke crisis, het biedt een antwoord op geïsoleerde noden van studenten, maar het is niet uitgedacht op basis van wetenschappelijke inzichten.


Externe prikkels

Leerpsychologie heeft aangetoond hoe moeilijk het is voor studenten om volstrekt individueel het eigen leerproces in handen te nemen. De concentratiecurve volhouden is haalbaarder in een aula waar je ziet dat andere studenten ook moeten doorbijten, dan thuis of op kot achter je laptop. Tal van wetenschappelijke studies tonen aan hoelang het duurt voor iemand die uit zijn concentratie werd gehaald, weer volledig bij de les is. Thuis is de pauzeknop snel ingedrukt en is het lastig aan allerlei externe prikkels te weerstaan. Het vergt veel zelfdiscipline om een lesopname volledig en geconcentreerd mee te volgen. Het vraagt ook expertise, die de meeste studenten niet hebben, om te kunnen inschatten welke stukken van een les minder belangrijk zijn en dus kunnen worden doorgespoeld. Zo dreigt de kwaliteit van het onderwijs verder uitgehold te worden.

De meeste leertheoretici zijn het erover eens dat onderwijs een sociaal-constructief proces is. Mensen leren niet alleen door leerstof met hun hersenen te verwerken, allerlei sociale fenomenen hebben ook een invloed op dat verwerkingsproces. Goed lesgeven is meer dan ideeën verklaren of moeilijke concepten toelichten. Het wonder van goed onderwijs geschiedt als een docent merkt dat zijn studenten iets begrijpen, of net niet, en daarop inspeelt. Die interactie valt weg bij een lesopname. Een extra voorbeeld geven, even versnellen als de groep dreigt af te haken, ruimte geven aan studenten om te overleggen: dat is hoe sociale interactie bepaalt hoe er geleerd wordt in een les. Het valt allemaal weg bij een lesopname. Lesopnames reduceren het onderwijsproces tot een frontale en individuele cognitieve activiteit. Hoe belangrijk dat cognitieve aspect ook is, onderwijs moet meer bieden.


Middenklasse-bias

Er speelt een middenklasse-bias in de bestuurskamers van het hoger onderwijs. Wellicht stellen de bestuurders die de lesopnames willen verplichten, zich voor dat alle studenten in een rustige werkkamer geconcentreerd de leerstof zitten te verwerken, zoals ze dat zelf zouden doen. De realiteit is natuurlijk anders: veel studenten werken in moeilijke omstandigheden, met gezinsleden, vrienden of kotgenoten die hen voortdurend uit hun concentratie halen. Het is de taak van de docent voor de duur van een college de aandacht van de studenten vast te houden. Iedere docent weet dat dat veel moeilijker is bij studenten die de les online volgen.

Is het sop de kool wel waard? Leiden lesopnames niet tot een problematische verlaging van de drempel om thuis te blijven? Natuurlijk moeten docenten in specifieke gevallen een aanbod voorzien voor wie onverwacht een les niet kan bijwonen. Daar bestaan tal van mogelijkheden voor via de online leeromgeving: wees duidelijk over doelen en verwachtingen, voorzie een heldere cursus, wees beschikbaar voor vragen en onduidelijkheden. Soms kunnen korte videofragmenten een rol spelen in zo’n online aanbod. Maar standaard lesopnames aanbieden is geen goed idee. Tijdens de lockdowns waren lesopnames noodzakelijk om het hoger onderwijs niet volledig te laten stilvallen. Vandaag zijn ze niet langer noodzakelijk. Ze hebben meer nadelen dan voordelen.


Wouter Smets, lerarenopleider aan de Karel de Grote Hogeschool

DS 25-03-2022