,,Waarom praten we niet over vrijheid'' - Timothy Garton Ash, historicus, idealist en Europeaan in hart en nieren


Ook voor de Britse historicus Timothy Garton Ash waren het Franse en Nederlandse ‘nee’ tegen de Europese Grondwet een teleurstelling. In zijn boek Free World roept hij politici op tot een nieuw elan.


AMERIKA, Amerika. Timothy Garton Ash slaakt een gepijnigde zucht. ,,Wij Europeanen bepalen ons zelfbeeld aan de hand van de Verenigde Staten. Toen mijn jongste boek in verschillende landen uitkwam, merkte ik tijdens discussies dat wat Polen, Spanjaarden en Duitsers met elkaar gemeen hebben, toch vooral Amerika is. Tot in een gemeentehuis ergens in Slovakije kennen ze Cheney, Rumsfeld, Condi, Wolfowitz, tot aan de derde graad neoconservatief aan toe. De boeken waar iedereen van gehoord heeft, zijn Amerikaanse boeken: Huntington, Kagan, Michael Moore. Het enige drama waar we allemaal deel aan hebben, is het drama van de Amerikaanse politiek. Dat vind ik bedroevend, want het is een teken van afhankelijkheid. Vraag dezelfde mensen iets over China, over India of Afrika, en er verschijnt een vraagteken op hun voorhoofd. Sterker nog, wij Europeanen weten beter wat er aan de hand is in Washington dan in elkaars landen.''

Garton Ash, die eind jaren 1980 naam maakte als scherpzinnige ooggetuige en beschouwer van de val van het communisme in Oost-Europa, is tegenwoordig directeur van het European Studies Centre in Oxford, waar ik hem spreek, nog voor de aanslagen in Londen. Tegen al het cynisme en de wanhoop in toont hij zich een onvermoeibaar pleitbezorger van de Europese gedachte, maar in zijn vele columns, essays en lezingen verzet hij zich ook tegen het automatische anti-Amerikanisme dat zoveel Europees bewustzijn tekent. Zijn jongste boek, Free World , wil afrekenen met de gedachte dat een verenigd Europa zich als wereldmacht tegen de Verenigde Staten zou moeten afzetten.

Tegelijkertijd probeert hij het Europese ideaal nieuw leven in te blazen door de Unie als een positieve, morele kracht te zien, geen gemeenschap die verenigd is op basis van louter economische of pragmatische belangen als veiligheid en immigratiewetgeving. Ik vraag hem hoe hij eraan toe is, na de recente tegenslagen.

,,Natuurlijk is de uitkomst van de referenda in Frankrijk en Nederland een enorme terugslag, want het betekent dat we de komende jaren opnieuw in beslag zullen worden genomen door onze interne beslommeringen. En de Amerikanen, of wie er nog meer op een duidelijk Europees geluid wachten, zullen nóg meer geduld moeten hebben. De conservatieve Amerikanen zeggen nu: we zeiden het toch? Europa is hopeloos. Aan de andere kant was er het debat. Dat was opwindend, ik was een paar dagen voor het referendum in Parijs en daar waren fantastische discussies, het leek wel een kleine Franse revolutie. Het is niet ondenkbaar dat het mislukken van de Grondwet alsnog het beoogde doel ervan kan bewerkstelligen, namelijk het contact van de burger met de Unie herstellen.''


Dat klinkt mooi, maar ging er bij veel nee-stemmers niet een grote algemene weerstand schuil tegen welk Europa dan ook? Er is een groeiende afkeer van algemene, gezichtsloze instituties.

,,Er is zeker veel weerzin jegens de politiek, ook bij jonge mensen. Overal in Europa zie je lage opkomstpercentages. Ook ontstaan er steeds meer alternatieve, anti-politieke bewegingen. Wat goed was aan het debat voor de referenda, was dat die anti-gevoelens deel gingen uitmaken van het normale politieke proces. In al die boze jongens en meisjes die Chirac aanvielen, zag je een nieuw engagement met de politiek. Maar het probleem is dat er in die reactie veel populistische elementen zitten, en vooral dat er zoveel soorten populisme zijn. Het Deense nee was heel anders dan het Franse nee, wat weer heel anders was dan het Nederlandse nee. Ook in ieder land afzonderlijk hebben mensen vanuit extreem verschillende overtuigingen nee gestemd. Het zal niet meevallen de gemeenschappelijke noemer in al die weerstand te vinden.''


ZIJN eigen boek is ook een oproep tot een nieuw elan buiten de politiek om. Het eindigt zelfs met een soort manifest.

,,Ik hoop op de terugkeer van de geest van 1989, het jaar waarin de anti-politiek tot politiek werd, toen een populaire beweging werkelijk iets veranderde. Ik wil mijn lezers voorhouden dat zij wel degelijk iets kunnen veranderen. Al die onderzoeken en opiniepeilingen, politici hebben nog nooit zo goed naar de kiezer geluisterd.''


Tegelijkertijd verzet Garton Ash zich in Free World tegen de groeiende gedachte dat Europa wezenlijk van de Verenigde Staten verschilt, zoals zowel neoconservatieve denkers als Robert Kagan als antiglobalisten ons voorhouden.

,,Zeggen, zoals Kagan doet, dat Europeanen van Venus komen en Amerikanen van Mars, klopt niet. Het is niet zo dat alleen Amerikanen bereid zijn met geweld op te treden in een gewelddadige wereld en ook niet dat alleen Europeanen alles doen om de vrede te bewaren. Het wereldbeeld van veel vooruitstrevende Amerikanen komt grotendeels overeen met dat van veel Europeanen. En als je bekijkt hoe de Fransen zich in Ivoorkust hebben gedragen, kun je echt niet zeggen dat ze van Venus komen. Bovendien, geen van de grote vraagstukken van deze tijd kunnen wij het hoofd bieden zonder samen te werken met de Verenigde Staten. Dat is een gegeven. Een van de negatieve effecten van het mislukken van de Grondwet, is dat Europa geen duidelijke stem in de wereld kan laten horen. Een begin daarvan zagen we in Oekraïne, daar is ons gezamenlijke optreden effectief geweest, en we zien het in de onderhandelingen met Iran over hun nucleaire ambities. Ik hoop vurig dat dat aspect behouden kan blijven, Grondwet of geen Grondwet. Anders gaat Amerika gewoon zijn gang, en geef ze eens ongelijk.''


Maar hij ziet Europa in de toekomst toch ook niet als een superstaat?

,,Je moet onderscheid maken tussen een superstaat en een supermacht. Dat eerste gaat duidelijk niet gebeuren, daar is Europa nu al te groot en te divers voor. Tony Blair zegt: geen superstaat, maar wel een supermacht. Misschien, maar dan een met heel specifieke eigenschappen. Europa kan eenvoudigweg niet gericht macht uitoefenen, zoals de Verenigde Staten, China of India dat kunnen. De macht van Europa is complexer, diffuser ook. Vergeet niet dat van de huidige unie de meeste leden kersvers zijn. Europa heeft een magnetische aantrekkingskracht op andere landen, in de meeste gevallen voormalige dictaturen. Dat geldt voor Portugal en Griekenland, maar ook voor landen in de Balkan, Turkije en Oekraïne. Men wil onderdeel van Europa uitmaken, dat is ook een soort macht. Maar we zien nu ook onherroepelijk de grenzen van die expansie opdoemen. Iedere verdere uitbreiding roept meer tegenstand op.''


ONMISKENBAAR is het enthousiasme voor Europa in de landen die Garton Ash noemt. Tegelijkertijd is er op z'n zachtst gezegd geen sprake van eenzelfde euforie in de rest van Europa.

,,Dat geldt zeker voor de basislanden van de Europese Unie. In Frankrijk heerst het spookbeeld van de plombier polonais . Maar het idee dat door Europa de werkgelegenheid afneemt, is een mythe. Franse cijfers geven aan dat de toetreding van Oost-Europa zo'n 6.500 arbeidsplaatsen heeft gekost, terwijl de mogelijkheden voor de handel 150.000 arbeidsplaatsen hebben opgeleverd.''


Waarom lukt het de Europese politici niet zulke cijfers tot een overtuigende boodschap om te smeden? Omdat het mensen uiteindelijk niet om cijfers gaat?

,,Ik denk dat iedere energieke en sterke politieke gemeenschap een verhaal nodig heeft - of een aantal verhalen - waarin men kan geloven. In Europa hadden we eerst het naoorlogse verhaal: nooit meer oorlog! Daarna hadden we welvaart en sociale zekerheid. Al die verhaallijnen zijn nu verdwenen en men is afgehaakt. Mijn voorstel is het verhaal van de Europese Unie te zien als het verhaal over het verbreiden van vrijheid. Tijdens de Tweede Wereldoorlog waren er maar een paar Europese landen vrij. In de vijftig jaren daarna voegden Zuid-, Midden- en Oost-Europa zich vervolgens bij dat vrije Europa, allemaal landen die eerst een dictatuur waren. Dat is het macroverhaal. Er is ook een microverhaal. Mijn zoon studeert en hij en zijn vrienden hebben niet veel geld. Toch vliegen ze voor een habbekrats naar steden als Rome. Ze voelen zich thuis in andere landen, ze gaan er op vakantie en wellicht gaan ze er later werken. Honderdduizenden Europeanen werken al in elkaars landen. Europa is voor hen realiteit. Zelfs mensen die de Europese Unie haten, houden van dat Europa. En volgens mij kun je die twee helemaal niet los van elkaar zien.''


Maar juist de vermenging door globalisering en immigratie roept een reactie op.

,,Ja, dat is de bekende dialectiek tussen globalisering en regionalisering. In het Europa van vandaag gaan onze banen naar China en we geven de moslims de schuld. Of we geven het abstracte idee van Europa de schuld. Ik ben ook helemaal niet optimistisch over wat ons te wachten staat. Maar mijn motto is Gramsci’s beroemde frase: ‘pessimisme van het intellect, optimisme van de wil’. Er staat ons nu zeker een moeilijke periode te wachten waarin populisme en nationalisme de toon aangeven. De snelheid waarmee veranderingen in de wereld plaatsvinden is duizelingwekkend. Er heerst grote werkloosheid in verschillende Europese landen. Hoe moet Europa de concurrentie aangaan met de rest van de wereld? Als reactie klampt men zich vast aan nationalisme en fanatisme. Veel tegenstanders van Europa zeggen dat de Europese gedachte gebaseerd is op een naïef optimisme. Het tegendeel is waar. Ze is gebaseerd op een helder begrip van waarom het in de Europese geschiedenis zo vaak is misgegaan. Zoals Brecht zei: ‘Der Schoss ist fruchtbar noch, aus dem dies kroch!’’’ [,,De schoot waaruit dit kroop, is nog altijd vruchtbaar!’’ uit de epiloog bij het stuk Arturo Ui, red.]

Maar als Europa nooit een vastomlijnde identiteit zal hebben, en zich ook niet tegen Amerika moet afzetten om zichzelf te vormen, hoe moeten de inwoners van de afzonderlijke landen zich dan toch Europees kunnen voelen? ,,Ik beschouw mezelf als een Oxfordiaanonian, ik ben ook Brits, Europees, westers, wereldburger en zie geen onverenigbaarheden tussen al die verschillende identiteiten. Dat is wellicht een liberale dooddoener, maar hij is wel belangrijk. Het naast elkaar kunnen bestaan van verschillende identiteiten is een raadselachtige toestand. Neem Groot-Brittannië, dat is een natie die uit vier landen bestaat. Spelers uit Engeland en Wales schoffelen elkaar onder de mat tijdens rugby en de dag erna vormen diezelfde spelers samen de British Lions. Daar ergens ligt de kern van wat we in Europa nodig hebben. Zo kunnen we omgaan met het feit dat we heel verschillend zijn en elkaar beconcurreren, maar dat we op een ander niveau wel degelijk aan dezelfde kant staan. We zijn elkaars concurrent wanneer we allebei op een bepaald contract uit zijn, maar we spannen ons gezamenlijk in om de beste handelsvoorwaarden te krijgen. Dat moet mogelijk zijn. Toen Italië één werd, zei men: we hebben Italië gemaakt, nu nog Italianen. Hetzelfde geldt voor Europeanen.’’

Hoe doen we dat dan? ,,Mijn theorie over het scheppen van een Europese identiteit is de simpele Nike-theorie: Just do it. Volgens mij komen we nergens als we maar conferenties blijven organiseren om te praten over wat Europa is of ons beroepen op onze joods-christelijke wortels of de Verlichting of wat dan ook. Ik geloof niet dat je jezelf door zelfanalyse een identiteit kunt verschaffen. Je schept een gemeenschappelijke identiteit door samen dingen te doen. Ik wil een Europa dat minder met zichzelf bezig is, en ook minder met Amerika en veel meer met de rest van de wereld. Welke rol gaan we spelen in de wereld, in ons eigen belang en dat van anderen? Wat gaan we doen in het Midden-Oosten? Hou op met het bekritiseren van Powell en Wolfowitz. Zeker, die hadden het bij het verkeerde eind, maar wat gaan wij eraan doen? En Afrika? Daar ligt Gordon Browns voorstel om de schuldenlast te verlagen. Wat is ons antwoord op China? Hoe pakken wij het broeikaseffect aan? Dat is volgens mij de juiste agenda voor de toekomst. En het is ook iets wat jongere Europese kiezers aanspreekt, die de gekwalificeerde meerderheidsstem geen bal kan schelen.’’


Een van de klachten in zijn boek is dat veel politici in Europa heel bedreven zijn in landelijke politiek, maar geen benul van internationale diplomatie hebben. Garton Ash:

,,Laat ik namen noemen. Neem iemand als Gerhard Schröder. Die is uiterst bedreven in het politieke spel. Zoals zoveel hedendaagse politici is hij afkomstig uit de provinciale politiek en heeft hij dus geen enkel benul van de wereldpolitiek. De oorlog tegen Irak leek hij dan ook grotendeels te beschouwen als een verlengstuk van zijn binnenlandse politiek. Dat is gevaarlijk. Kohl, Macmillan, Churchill, die mannen hadden een stel heldere strategische prioriteiten die ze weigerden onderdeel te maken van het binnenlandse politieke spel. Tegenwoordig wordt de wereldpolitiek ondergeschikt gemaakt aan de binnenlandse politiek, dat is het grote probleem.’’


Er is ook de burger zelf, die geacht wordt zich overal bij betrokken te voelen, maar die ook snel weer afgeleid is.

,,Mijn generatie groeide op tijdens de Koude Oorlog. Die gaf structuur aan ons leven, misschien wel meer dan we zelf beseften. Iemand van twintig heeft dat niet. Het is hem niet vanzelf duidelijk waarom hij in de rest van de wereld geïnteresseerd zou moeten zijn.’’


HOE onderscheidt een Europese buitenlandse politiek zich van de Amerikaanse? We moeten samenwerken, zegt Garton Ash in zijn boek. Maar hij kan toch niet ontkennen dat de regering Bush een zinvolle samenwerking op veel gebieden uiterst moeilijk of onmogelijk heeft gemaakt? Dat vaststellen is toch iets anders dan een anti-Amerikaanse reflex?

Garton Ash, plotseling heel beslist: ,,Zeker, deze regering is de meest rechtse, meest nationalistische regering sinds mensenheugenis,’’ zegt Garton Ash, plotseling heel beslist. ,,De aanslagen van 11 september 2001 zouden ook bij een uiterst liberale, Europees gezinde regering een hevige reactie hebben veroorzaakt, maar door toeval vonden ze plaats tijdens het presidentschap van Bush, met nog meer ellendige gevolgen. Het is voor mij nog altijd een open vraag of de Amerikaanse reactie op de aanslagen, de invasie van Irak inbegrepen, meer democratie dan terrorisme heeft gekweekt. Maar we komen niet verder wanneer we ons terugtrekken in ons gevoel van morele superioriteit. Want die terroristen die nu in Irak zijn opgestaan, beschouwen Europa als net zo’n aantrekkelijk doelwit als Amerika. En het idee van vrijheid is niet in Amerika uitgevonden. Ook wij geloven in vrijheid, we streven die alleen met andere middelen na dan de huidige Amerikaanse regering. Een van de lessen die de Europese geschiedenis ons heeft geleerd, is dat de middelen die je gebruikt van grote invloed zijn op het eindresultaat, zeker wanneer er geweld bij komt kijken. Maar wij moeten zien hoe wij dat aanpakken, op Europese wijze, het aanmoedigen van een vreedzame omwenteling van onderaf, zoals we dat in Polen, in Servië en in Oekraïne hebben gedaan, overigens vaak in samenwerking met de Amerikanen. En zo willen we dat ook doen in Iran, Marokko, Algerije. Maar de taal die nu in Brussel wordt gesproken brengt het ergste van de Europese detentepolitiek uit de jaren 1970 in herinnering. Stabiliteit, veiligheid, welvaart, dat zijn de trefwoorden. Niets hoor je over vrijheid, democratie of mensenrechten. En dus vallen die woorden aan George W. Bush toe, die ze een slechte naam bezorgt. We moeten echt ons vocabulaire aanpassen om Europa een gezicht te geven. En aangezien we ook daadwerkelijk proberen de vrijheid in de wereld te bevorderen, waarom praten we er dan niet over?’’


Het Europa van Garton Ash is dus ongegeneerd idealistisch?

,,Konrad Adenauer zei over Ludwig Erhardt: ‘Der Erhardt, dat ist ein Idealist’. Dat bedoelde hij niet als compliment. Maar net als de Amerikanen hebben wij behoefte aan de juiste mengeling van realisme en idealisme. Die zogenaamde conservatieve realisten in de jaren zeventig en tachtig zeventiger en tachtiger jaren bleken juist heel erg onrealistisch, want zij geloofden dat er in Oost-Europa niets kon veranderen. Ik weet heus dat ’89 niet elke dag gebeurt, maar wat we ervan kunnen leren, is dat je zowel idealist als realist moet zijn om veranderingen te kunnen bewerkstelligen. Die gedachte leeft wel degelijk, zeker bij mensen die onder een dictatuur hebben geleefd. Een man als Barroso was student tijdens het regime van Salazar.’’


Tijdens ons gesprek in zijn instituut heeft Garton Ash voortdurend de nadruk gelegd op de noodzaak van idealisme, ook al hebben zoveel sombere scenario’s op dit moment schijnbaar meer zeggingskracht. Twijfelt hij zelf niet aan de haalbaarheid van zijn manifest, wordt hij zelf niet af en toe overvallen door pessimisme?

,,Het is heel goed mogelijk dat historici in de toekomst, of zelfs mijn eigen kinderen, terugkijken op deze periode als een gouden eeuw: de meeste landen vrij en min of meer welvarend. Als historicus moet ik zeggen: dat is meer dan waarschijnlijk. Tegelijk, eveneens als historicus, ben ik me ervan bewust dat niets onvermijdelijk is. Dus heb ik voor het eerst in mijn leven een manifest geschreven voor een zelfbewust Europa. Er wordt ons een kans geboden en als we die nu niet grijpen, is het te laat. De economische wedergeboorte van Azië zal ongetwijfeld leiden tot politieke macht. Dat is op zich niet slecht, maar dat betekent wel dat dit wellicht de laatste twintig jaar zullen zijn waarin we invloed op de wereldpolitiek kunnen hebben, zoals we die de afgelopen vijfhonderd jaar hebben gehad. En als we niet beter leren omgaan met immigratie, zoals de Verenigde Staten en Australië doen, dan staan ons nog verschrikkingen te wachten. Europa is slecht in het opvangen van immigranten. De eerste tekenen daarvan hebben we gezien in Amsterdam, Madrid en in de voorsteden van Parijs.’’


Valt zo’n afwegende, genuanceerde stem als de zijne wel genoeg op, wanneer de slogans en ferme standpunten overheersen en alleen ferme standpunten?

,,Het feit dat ik de nuance zoek, wil niet zeggen dat ik geen standpunten inneem. Ik was voor militair ingrijpen in Bosnië en Kosovo, alleen bij Irak was ik innerlijk verdeeld. Het is waar dat columnisten en commentatoren die boeken schrijven tegenwoordig moeten concurreren op een overvolle markt en het is ook waar dat krachtige en eenvoudige standpunten onderhoudender zijn dan gecompliceerde en genuanceerde betogen. Maar het verhaal van Europa zien als het verspreiden van vrijheid lijkt me helder genoeg.’’


TIMOTHY GARTON - Free World. Penguin Books, Londen, 256 blz., 16,45 euro Een Nederlandse uitgave is voorlopig niet gepland.
14/07/2005 Bas Heijne

©Copyright NRC Handelsblad

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB