Progressief of conservatief? Links of rechts? Zulke termen zijn niet van toepassing op paus Franciscus


Jan Devolder is benieuwd of onze samenleving zich wil openstellen voor de soms verrassende boodschap van paus Franciscus.


Het pontificaat van Franciscus is niet alleen gericht op kerkhervorming, hij wil ook “een kerk die naar buiten treedt”, zoals hij dat schrijft in Evangelii Gaudium, zijn programmatorische document uit 2013. Hij richt zich met zijn boodschap dus niet alleen tot katholieken of christenen, zelfs niet alleen tot gelovigen, maar tot al wie zich er door wil laten bevragen.

In het islamitische Indonesië maakte hij deze maand alvast indruk. Zal dat ook lukken is ons geseculariseerde land, waar het nog altijd bon ton is om te schoppen op de christelijke erfenis, die het nochtans mee heeft gemaakt tot een plaats waar het goed leven is?

Franciscus is bij uitstek de beschermheer van vluchtelingen en migranten. Het is een rode draad door zijn pontificaat. Jorge Bergoglio is zelf een migrantenzoon, en zijn vaderland Argentinië is opgebouwd door migranten, maar dat volstaat niet als verklaring. Franciscus neemt het voor hen op vanuit een Bijbelse visie, die solidair is met die kwetsbare mensen die op zoek zijn naar veiligheid, een beter leven, een toekomst voor hun kinderen. Overal ter wereld werpen machthebbers vandaag bijkomende obstakels op om het die mensen extra moeilijk te maken. “Een zware zonde”, noemde Franciscus dat onlangs.

Tegelijk is de paus ervan overtuigd dat Europa, dat kampt met een nataliteitsprobleem, migranten nodig heeft. Hij toont zich er bewust van dat samenlevingen draagkracht nodig hebben om nieuwkomers op te vangen en te integreren, maar tegelijk gelooft hij dat Europa daartoe nog altijd in staat is. Europa kan komen tot een “nieuwe culturele synthese”, zoals het dat in het verleden al vaker deed. Dat vergt wel een levendig christendom, essentieel bestanddeel van de Europese beschaving.


Geen angsthaas

Ook inzake vrede en verzoening gaat Franciscus tegen de tijdgeest in. Zowel in Oekraïne als in het Midden-Oosten roept hij op tot een staakt-het-vuren en de start van een diploma*tieke dynamiek die moet leiden tot een onderhandelde oplossing. Dat doet hij trouwens ook in zoveel andere conflicten, van Myanmar tot Zuid-Soedan, landen die hij ook bezocht en waar de katholieke kerk zelf een vooraanstaande rol speelt in de vredes*bemiddeling.

Franciscus doet dat niet omdat hij een angsthaas zou zijn, of een naïeve pacifist, noch omdat hij agressor en slachtoffer zou gelijkstellen, zoals critici hem verwijten. Hij doet dat omdat hij weet dat conflicten zelden of nooit een zwart-witverhaal zijn van goeden en slechten, maar vooral ook omdat in een oorlog uiteindelijk iedereen verliest: “Een nederlaag voor iedereen”, in zijn woorden. De oorlog zelf is in de ogen van de kerk, die de verwoestingen van de 20ste eeuw heeft gezien, een absoluut kwaad dat tot elke prijs moet worden vermeden of zo snel mogelijk gestopt.

De theorie van de “rechtvaardige oorlog”– waarmee de Kerk eeuwenlang de oorlogsvoering minstens hoopte te conditioneren – houdt niet langer stand in tijden van massavernietigingswapens die de hele mensheid kunnen uitroeien. Misschien wordt die boodschap als hopeloos naïef weggezet in een tijd waarin Europa bevangen is door het vijanddenken en zich in sneltempo opnieuw bewapent. Maar de vraag is waarmee dit continent en de mensheid op de lange termijn het beste gediend zijn.


Wegwerpcultuur

Een derde zwaartepunt is de nadruk op ecologie en het verzekeren van een toekomst voor de planeet. Met de encycliek Laudato Si’ bracht Franciscus een uitgekiend discours, dat ook buiten de katholieke wereld met interesse werd gelezen. Tien jaar geleden effende hij zo mee de weg voor de klimaatakkoorden van Parijs.

En met Laudate Deum (2023) benadrukte hij onlangs nog de urgentie van de kwestie. Het bijzondere aan het pauselijke vertoog is dat hij niet louter focust op de ecologische kwestie als zodanig, maar die verbindt met sociaal-economische bedenkingen over onze omgang met de natuurlijke hulpbronnen en ook met spirituele thema’s. In een adem hekelt hij ook onze bedenkelijke omgang met het kwetsbare leven, zowel dat van de migrant als dat van de ongeborene en de verzwakkende oudere. Hij kant zich met verve tegen de utilitaristische wegwerpcultuur, die zoveel onschuldige slachtoffers maakt.

Is dat discours progressief of conservatief? Is hij nu links of rechts? Het moge duidelijk zijn dat zulke binaire en politieke categorieën niet zomaar op Franciscus toepasbaar zijn. Dat waren ze overigens bij zijn voorgangers ook niet, al legt Franciscus nieuwe accenten en brengt hij de boodschap met wat Franciscaanse flair.

Het zijn uitingen van een evange*lische visie op mens en wereld, met een bekommernis voor het bonum commune, het “gemeenschappelijke goede”, een categorie die vaak uit de horizon van het politieke gekissebis verdwijnt. Hebben Europa en ons land daar op dit moment oren naar? Franciscus is een democraat en hij is realistisch genoeg om de onafhankelijkheid van de politiek te erkennen. Maar hij zwijgt niet en gaat de dialoog niet uit de weg. Wie wil openstaan voor zijn verreikende en verrijkende visie?


Blog DS, 25-09-2024 (Jan De Volder. Godsdiensthistoricus (KU Leuven), titularis van de Cusanus Leerstoel ‘Religie, Conflict en Vrede’).