U kent uw lichaam niet zo goed als u denkt

Ignaas Devisch


Nu er steeds meer stemmen opgaan om coronavaccins verplicht te maken, staan we voor een grote maatschappelijke opdracht: kun je mensen overtuigen van iets waarin ze geen vertrouwen hebben? Sinds het begin van de pandemie circuleren veel rommeltheorieën met de vaccins als ultiem symbool van controle en verknechting. Dat zelfs de meest groteske speculaties erin gaan als sinterklaaskoek, toont aan hoe sterk mensen het systeem wantrouwen. Algoritmes maken het verhaal rond en online is er altijd wel een getuigenis te vinden van iemand met een witte jas die de grootste onzin een wetenschappelijke aura verleent door die voor te stellen als ‘de bevindingen die niemand mocht weten’. En als er echt niets te vinden is, zien de believers daarin het ultieme bewijs dat het systeem zo rot en almachtig is dat het zijn doortraptheid in de doofpot weet te stoppen.

Omdat veel aanhangers van complotten en verzonnen theorieën niettemin beseffen dat ze finaal het debat zullen verliezen, vallen ze vooral terug op iets dat elke tegenstander schaakmat zet: het eigen lichaam en hun heilige geloof erin. Zo kloppen velen zich op de borst omdat hun immuunsysteem onaantastbaar zou zijn en omdat ze met hun gezonde leefstijl niet vatbaar zouden zijn voor het virus. Ze eten naar eigen zeggen alleen gezonde producten, kennen hun lichaam door en door en weten dat hun immuunsysteem particulier reageert op specifieke stoffen of producten. Dus moeten ze al die ‘kunstmatige brol’ niet die hun natuurlijke immuunsysteem zou aantasten of hun balans zou verstoren.

Dat we ons lichaam allemaal goed zouden kennen, is nonsens. Als er één iets volstrekt duister en onkenbaar blijft voor jezelf, dan wel je lichaam. De eerder dit jaar overleden Franse filosoof Jean-Luc Nancy schreef er ooit een mooie tekst over: De indringer. Het vreemde en het bedreigende, schrijft hij, zitten diep verscholen in het meest vertrouwde van onszelf. Vraag het aan kankerpatiënten: vaak worden ze verrast door de ziekte. Velen hebben gezond geleefd, nooit iets gevoeld en toch worden ze overvallen door de vreselijkste van alle ziektes. Op dat moment zijn de meesten blij dat de moderne geneeskunde wapens ter beschikking heeft om ziektes te bestrijden: medicijnen, chemo of andere therapieën die het verzwakte immuunsysteem versterken, waardoor het eigen immuunsysteem het weer haalt van de ziekte. Dankzij die ‘brol’ leven ze dus verder.

Zelf ken ik een aantal mensen uit mijn directe omgeving die de strijd doormaken. Ik heb hen niet horen vragen ‘wat er allemaal in die chemo zit’. Wel lees en hoor ik hun angst, hun diepe verdriet en altijd weer hun hoop dat het goed komt, samen met de dankbaarheid tegenover medici en onderzoekers die middelen hebben ontwikkeld om kanker te overwinnen.

Om het met een boutade uit te drukken: die mensen kunnen zich geen wantrouwen veroorloven. Ze hebben de luxe niet om het even uit te proberen zonder medicijnen of therapie, ze hebben geen tijd om zich af te vragen wat er allemaal in die cocktail van medicijnen zit. Ze rekenen erop dat het goed komt. Sommigen zijn bij nader order zelfs bereid om nieuwe medicijnen in een prille experimentele fase uit te proberen op hun lichaam, om toch maar de overlevingskansen gaaf te houden. Dan heb je toch vertrouwen?

Deze pandemie toont aan dat je een samenleving niet overeind kunt houden zonder dat basisvertrouwen. Kritisch zijn is goed en nodig, maar op een bepaald ogenblik moet je erop beginnen te vertrouwen dat je arts het beste met je voorheeft, dat de chef-kok weet wat die doet en dat geen enkele klinisch onderzoeker er baat bij heeft slechte medicijnen te produceren. Maar wantrouwen is een volatiel gegeven en de context van vandaag is bezwarend. Deze pandemie past als gegoten in het sjabloon van de betere complotfilm. Zodra mensen zichzelf hebben vastgereden in hun overtuiging, wordt het moeilijk. Dan is het helaas meestal wachten tot hen iets overkomt dat hen emotioneel diep raakt, waardoor ze alsnog bereid zijn hun overtuigingen bij te sturen.

Wetenschappelijke geletterdheid kan daarbij helpen, maar achterdocht bestrijd je niet met juiste informatie alleen. Je moet ook resultaatsgericht handelen en eerlijk blijven communiceren over de mogelijkheden en de grenzen van onze kennis. Misschien zijn de vele complottheorieën gevoed door de overspannen eis dat technologie op alle problemen een pasklaar antwoord heeft? De realiteit is veel minder spectaculair dan het grote complot suggereert. Wij en de dingen, wij zijn zonder meer imperfect, begrensd en feilbaar. Vaccins dus ook. Maar ze helpen wel.

Ignaas Devisch is hoogleraar medische filosofie UGent en ceo van Itinera


DS, 07-12-202